بحران ریزگردهای ایران و رویکردهای منطقه‌ای

در واقع تمام اتفاقات در محیط زیست به صورت زنجیروار و پیوسته رخ می‌دهد و هر اتفاقی در این حوزه می‌تواند به اتفاقات دیگری منجر شود. به طور مثال یکی از مهم‌ترین مباحثی که در 15 سال اخیر بخش زیادی از کشور ما را تحت تاثیر قرار داده، ریزگردهاست که دو خاستگاه داخلی و منطقه‌ای دارد. منشأ خارجی ریزگردها‌ی موجود در ایران به دلیل واقع شدن ایران در میانه کمربند خشک جهانی است که از سواحل خشک و اقیانوس اطلس تا صحرای گُبی در چین امتداد دارد. عمده بادهایی که در این گستره می‌وزد، غربی ـ شرقی است و همین عامل، موجب وقوع بیشتر پدیده ریزگردها در ایران شده است.

از سویی خشک شدن تالاب‌ها در کشورهایی همچون عراق و سوریه نیز که این کشورها را به کانون ریزگردها تبدیل کرده، یکی دیگر از دلایل تشدید پدیده ریزگردها در ایران به شمار می‌رود که البته احداث سدهای بزرگ و متعدد روی سرشاخه‌های دجله و فرات از سوی ترکیه از مهم‌ترین دلایل خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های دو کشور تمدن‌خیز سوریه و عراق است؛ گرچه وجود دغدغه‌های امنیتی در این دو کشور طی سال‌های اخیر و هزینه‌های زیادی که در این سال‌ها بر آنها تحمیل شده، مباحث محیط زیستی را از اولویت‌های این کشورها خارج کرده است.

البته توافق‌نامه‌هایی درخصوص تلاش برای کاهش بحران ریزگردها بین ایران و عراق به امضا رسید، اما هیچ‌گاه به مرحله عمل نرسید و با گذشت زمان، آلودگی‌ها گسترش یافت و مناطق بیشتری تحت تاثیر قرار گرفت، به طوری که هم اکنون 25 استان کشور تحت تاثیر ریزگردهایی با منشأ خارجی است.

کانون‌های داخلی ریزگردها هم در سال‌های اخیر رو به افزایش گذاشته است، به‌طوری که اگر در پنج سال پیش، 5 درصد از ریزگردها منشأ داخلی داشتند، اکنون این میزان به 25 درصد افزایش یافته است. در واقع 450 هزار هکتار از اراضی کشور ما یعنی حدود یک‌سوم از مساحت آن، بیابانی است که در سال‌های اخیر با خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها و پهناب‌ها این میزان افزایش یافته و به کانون‌های تولید ریزگرد تبدیل شده‌ است. به طور مشخص 11 کانون ریزگرد همچون کاشان، نطنز، خوزستان، جازموریان، زابل، بیرجند و... در کشور وجود دارد که هیچ آبی برای بازسازی پهناب‌های خشک شده آنها وجود ندارد.

حتی بسیاری از زمین‌های کشاورزی خوزستان نیز به کانون ریزگرد تبدیل شده است؛ زمین‌هایی که با هدف کشت دیم و امید به بارش باران شخم زده شد، اما پس از نبود بارش به کانون‌های ریزگرد تبدیل شد.

پس به طور کلی ما در منطقه‌ای زندگی می‌کنیم که همه کشورهای آن به نوعی متاثر از ناامنی زیست‌محیطی است و از آنجا که تهدید مشترک می‌تواند وحدت‌زا باشد، این وضعیت نیز می‌تواند به شکل‌گیری یک وحدت رویه در کشورهای منطقه و همچنین تشکیل یک سازمان ژئوپلتیکی منطقه‌ای به منظور رفع یا کاهش تهدیدات زیست‌محیطی منجر شود. حال اگر قرار باشد یک سازمان منطقه‌ای حول محور محیط زیست شکل بگیرد، حضور ایران، عراق، ترکیه و عربستان در این سازمان ضروری است و حضور نیافتن هر کدام از این کشورها یک نقص محسوب می‌شود و ایران می‌تواند در ایجاد چنین سازمانی پیشگام باشد.

دکتر مراد کاویانی

استاد دانشگاه خوارزمی