چالش‌های محافظت از دانش‌آموزان در برابر آسیب‌های اجتماعی

آموزش و پرورش در سال‌های اخیر در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی بویژه اعتیاد و رفتارهای پرخطر در سه حوزه ورود کرده است که برنامه‌های آموزش پیشگیری، برنامه‌های گسترش نهضت فرهنگی پیشگیری و اقدامات مراقبتی را شامل می‌شود.

برنامه‌های آموزش پیشگیری، مجموعه‌ای از مهارت‌های خودمراقبتی است که متناسب با ویژگی‌های رشد روانی و اجتماعی دانش‌آموزان در هر دوره تحصیلی ارائه می‌شود. این آموزش‌ها، اولیای دانش‌آموزان و کارکنان مدارس را نیز شامل می‌شود و محورهایی همچون شناخت دوره نوجوانی، آشنایی با رفتارهای پرخطر، راهکارهای فرزندپروری و ارتباط موثر با دانش‌آموزان و شیوه‌های مراقبت از کودکان و نوجوانان در برابر رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی را دربر می‌گیرد که در قالب کتاب‌های درسی، کارگاه‌ها، طرح‌ها و پروژه‌های آموزشی و کلاس درس را دربر می‌گیرد.

در زمینه فعالیت‌های فرهنگی اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایی همچون جشنواره نوجوان سالم، نمایشگاه‌های سیار پیشگیری در مدارس، هفته مبارزه با اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی، طرح همیاران پیشگیری در مدارس و نیز توزیع محصولات فرهنگی از این جمله است.

در حوزه فعالیت‌های مراقبتی نیز اجرای برنامه پیشگیری با رویکرد جامعه‌محور که با نام مدارس مراقب شناخته می‌شود، اجرای برنامه مددکاری اجتماعی، اجرای آزمایشی برنامه نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان موسوم به «نماد» در دستور کار است.

در محور برنامه‌های مراقبتی، دانش‌آموزانی که نشانه‌های خطرپذیری دارند، شناسایی شده و خدمات مداخله‌ای و حمایتی در زمینه توانمندسازی، درمان و مددکاری به آنان ارائه می‌شود و این نشان می‌دهد که آموزش و پرورش به همه سطوح پیشگیری و راهکارهای شناخته شده در این زمینه توجه داشته و در دستور کار خود قرار داده است.

با وجود این تلاش‌ها اما چالش‌هایی گوناگون برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در بین کودکان و نوجوانان پیش روی آموزش و پرورش است.

یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها نرخ پوشش است. درحالی که ما با جمعیت بزرگی از مخاطبان روبه‌رو هستیم و باید به همه آنان ارائه خدمت کنیم، اما این امکان به دلیل محدودیت منابع به طور کامل برایمان مقدور نیست؛ زیرا آموزش‌های پیشگیرانه با دوام، پایدار و با نرخ پوشش کامل مدنظر ماست.

چالش مهم دیگر، عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان است. باید توجه داشت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی تنها با تقویت عوامل محافظت‌کننده ازجمله آموزش، دانش‌افزایی، فعالیت‌های ترویجی و راهکارهای مشابه، قابل انجام نیست؛ بلکه لازم است به سهم عوامل مخاطره‌آمیز و سبب‌ساز نیز توجه کرد که ازجمله آن وضعیت خانوادگی، عوامل مرتبط با سبک زندگی کودکان و نوجوانان، تاثیر رسانه‌ها و صنایع فرهنگی است. چه بسیار کودکان و نوجوانانی که تحت پوشش فعالیت‌های پیشگیری در مدرسه قرار دارند، اما تحت تاثیر عوامل مخاطره‌آمیز در خارج از مدرسه نیز هستند و به همین دلیل ممکن است تاثیر فعالیت‌های پیشگیرانه مدرسه‌ای کم شود.

چالش دیگر ظرفیت‌سازی برای مداخلات بموقع، سریع و موثر است. می‌دانیم که برنامه‌های پیشگیرانه در گروه سنی کودکان و نوجوانان بویژه مداخلات مربوط به فوریت‌های اجتماعی زمانی می‌تواند موفق و اثربخش باشد که مبتنی بر چرخه‌ای تعریف شده از حمایت‌های اجتماعی باشد و در قالب یک نظام مراقبت اجتماعی صورت گیرد. استقرار نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان موجب می‌شود همه مراحل مداخلات پیشگیرانه از غربالگری تا آموزش، مشاوره، درمان، مددکاری و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز به صورت یک چرخه منظم، به هم پیوسته و هوشمند صورت گیرد.

ما امیدواریم با حمایت‌هایی که در قالب برنامه ششم توسعه صورت خواهد گرفت، بتوانیم زمینه‌ها و ظرفیت‌های لازم برای کاهش این چالش‌ها و استقرار کامل نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان را در مدارس کشور فراهم کنیم.

دکتر نادر منصورکیایی - مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش