زمانی برای قیمتی‌شدن نرم‌افزارها

کپی‌رایت چیست؟

حق نشر، حق تکثیر یا کپی‌رایت (copyright) مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر منحصربه‌فرد تعلق می‌گیرد و حقوقی ازقبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. دو کنوانسیون مهم بین‌المللی در زمینه حق نشر وجود دارند، کنوانسیون بِرن برای حمایت از آثار ادبی و هنری و کنوانسیون جهانی حق نشر.

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری یک موافقت‌نامه بین‌المللی در خصوص حق تکثیر است که اولین بار در شهر برن در سوئیس سال 1265/ 1886 تصویب شد. کنوانسیون برن کشورهای امضاکننده معاهده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را همچون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهند. این پدیدآورنده کسی است که دارای تابعیت یکی از کشورهای عضو باشد و اگر دارای چنین تابعیتی نیست، اثر خود را برای نخستین بار در یکی از کشورهای عضو اتحادیه منتشر می‌کند یا اقامتگاه وی در یکی از کشورهای عضو اتحادیه است. ایران تا امروز در هیچ‌یک از این کنوانسیون‌ها حضور ندارد و در واقع خود را به رعایت قانون کپی‌رایت ملزم نمی‌داند.

داغ کپی‌رایت دوباره تازه شد

مقدمه‌ای کوتاه و مختصر از کپی‌رایت گفتیم، اما علت نگارش این گزارش، صحبت‌های هفته گذشته وزیر است. ماجرا از آنجا شروع شد که هفته پیش مهندس محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: قانون کپی‌رایت یا مالکیت معنوی ایران، قدیمی و مربوط به سال 1348 است و براساس قانون تجارت آن زمان پایه‌ریزی شده است. همچنین تا امروز به آن مواردی افزوده شده است. این قانون نیازهای کنونی برای پشتیبانی از کسب و کارها را پوشش نمی‌دهد. قانون کپی‌رایت مسأله بسیار مهمی است و در زمان ارائه برنامه‌ام به مجلس شورای اسلامی این موضوع نیز در برنامه وزارت ارتباطات دولت دوازدهم گنجانده شد. همچنین باید یک کارگروه در مجلس داشته باشیم تا به مسائلی از این قبیل رسیدگی شود. وزیر ارتباطات افزود: نظر ما در ارتباط با قانون کپی‌رایت و ضرورت بازبینی آن بسیار روشن است. باید این قانون بازبینی شود. ما لایحه‌ای را تنظیم کرده‌ایم که با طی کردن مراحل، به مجلس ارائه می‌شود. این کار شروع شده است و همکاری نزدیکی با مرکز پژوهش‌های مجلس و سازمان‌های ذی‌ربط از سوی وزارت ارتباطات آغاز شده است. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات تاکید کرد: در صورتی که مسأله کپی‌رایت حل نشود نمی‌توانیم به رشد لازم و مطلوب برسیم. در سال‌های گذشته، ایران تولیدکننده محتوا نبود، اما امروز ایران تولیدکننده محتوا، انواع نرم‌افزار و بازی است. به همین دلیل آن زمان به قانون کپی‌رایت احترامی گذاشته نشد و مانعی نیز وجود نداشت. اما امروز که ما تولیدکننده هستیم باید قانون کپی‌رایت را رعایت کنیم تا به رشد مطلوب در حوزه تولید محتوا دست پیدا کنیم.

خرید تولید ملی در عوض خارجی

　اما مهندس خسرو سلجوقی، عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات ایران، نظرات متفاوتی دارد و در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید صحبت‌های وزیر در مورد کپی‌رایت، بحث حفاظت از مالکیت معنوی آثار داخلی است و قانونی در حال تدوین است که از آثار داخلی بسیار جدی تر از گذشته حمایت می‌کند. برای روشن شدن موضوع از وی در مورد این قانون پرسیدیم. مهندس سلجوقی می‌گوید امروز ما، هم تولیدکننده محتوا هستیم و هم مصرف‌کننده. وقتی از محتوا و آثار داخلی حفاظت نمی‌شود، تولیدکننده داخلی دچار ضرر می‌شود و قطعا نمی‌تواند با محصول خارجی رقابت کند. به گفته او در قانون جدید کپی‌رایت، آثار و محصولات خارجی باید با قیمت واقعی و اصلی در ایران فروخته شود. به اعتقاد سلجوقی با این کار تولیدکننده داخلی تشویق می‌شود محصول مشابه خارجی تولید و با آن رقابت کند. ضمن این که مصرف کننده داخلی نیز ترغیب می‌شود تا محصول داخلی را بخرد که قیمت پایین‌تری دارد. او مثالی هم برایمان می‌زند: اگر نرم‌افزارهای خارجی با قیمت دلاری خود در ایران فروخته شوند، آن وقت بازار به آن سمت سوق پیدا می‌کند که محصول با کیفیت ایرانی را بخرد و مصرف کند. به اعتقاد سلجوقی تحریم در این زمینه همچون زمینه‌های دیگر می‌تواند به نفع کشورمان باشد.

گرچه صحبت‌های مهندس سلجوقی جالب توجه است و تدوین این قانون می‌تواند به نفع تولیدکننده داخلی تمام شود، این سوال کلیدی، در حقیقت چالشی را مطرح می‌کند که این اتفاق چگونه و به چه صورت قرار است پیاده‌سازی شود؟ در حالی که کشورهای پیشرو در حوزه فناوری اطلاعات همچون چین و هند همچنان وابسته به محصولات آمریکایی هستند و کماکان نتوانسته‌اند به صورت صد درصدی در حوزه سیستم عامل، نرم‌افزار، بازی و محصولات مشابه خودکفا یا مستقل شوند.

عواقب نقض کپی‌رایت

　پایبند نبودن ایران به رعایت قانون کپی‌رایت باعث شده شرکت‌ها و وبگاه‌های مختلف، انبوهی از نرم‌افزارها و بازی‌هایی که در کشورهای رعایت‌کننده قانون کپی‌رایت بعضا میلیون‌ها تومان قیمت دارند را در بسته‌هایی به شکل مجموعه‌ای با قیمتی نازل به‌فروش برسانند. این داستان در مورد آثار هنری همچون فیلم‌ها و موسیقی نیز صدق می‌کند؛ دستفروشانی که فیلم‌های روز سینما را به قیمت ارزان روی دی‌وی‌دی کنار خیابان بساط کرده‌اند. تمامی این موارد خلاف قانون کپی‌رایت است و اگر ایران در کنوانسیون‌های بین‌المللی حضور داشت تمامی تکثیرکنندگان این آثار مشمول پرداخت جریمه می‌شدند. به همین علت ابتدای گزارش گفتیم ایران بهشتی برای خرید نرم‌افزارها و هر نوع آثار خارجی است. این شرایط پیامدهای مثبتی هم داشته است. برای مثال رایانه‌های ایرانی‌ها خیلی زود به آخرین نسخه ویندوز آپدیت (به‌روز رسانی) می‌شود و روی هر دستگاهی فتوشاپ نصب است. افراد علاقه‌مند می‌توانند با هزینه‌ای بسیار کم، کار با تمام نرم‌افزارهای تخصصی ویرایش و طراحی را تجربه ‌کنند و شیوه کار با آنها را یاد ‌ گیرند؛ فرصتی که در کمتر کشوری در اختیار افراد قرار دارد. اما نکته منفی قضیه اینجاست که عادت کپی‌کردن و ارزان‌خریدن (بخوانید مفت) هر نوع آثاری در فرهنگ‌مان نهادینه شده است.

با این حال این روزها ایران هم در بسیاری از زمینه‌ها محتوا تولید می‌کند و حالا دود نقض کپی‌رایت دارد به چشم خودمان می‌رود. برای نمونه بازی‌ساز ایرانی که با صرف میلیون‌ها تومان سرمایه و ساعت‌ها وقت، اثری تولید می‌کند، بدون هیچ سودی اثرش تکثیر می‌شود و بدتر از همه آن است که نمی‌تواند خارج از ایران هم حرفی برای گفتن داشته باشد. چرا؟ چون ما عضو کنوانسیون نیستیم و خارج از کشور، ادعا و حق و حقوقی برای حفاظت از اثرمان وجود ندارد. با این همه نمی‌توان از تلاش‌هایی که طی چند سال گذشته صورت گرفته چشم‌پوشی کرد؛ برای مثال فرهنگ خرید سی‌دی‌های سریال‌های پخش خانگی تا حدودی جا افتاده یا وبگاه‌هایی داریم که آثار موسیقی خوانندگان‌مان را به صورت تک‌قطعه می‌فروشند یا فروشگاه‌های اپلیکیشن داخلی که از آثار ناشران محافظت می‌کنند. از سویی باید به این نکته توجه کرد نقض قانون کپی‌رایت مانع حضور پررنگ شرکت‌های معتبر خارجی در ایران نیز می‌شود و آنها تمایلی به ارائه نرم‌افزارهای خود به صورت رسمی در کشور ما ندارند.

مسئولان چه می‌گویند؟

　ابوالفضل قناعت‌پیشه، مدیر نشر دیجیتال مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال به جام‌جم می‌گوید: اکنون مجوز گواهی ثبت سند نرم‌افزاری آثار نرم‌افزار، بازی و اپلیکیشن از سوی این مرکز برای حفاظت از کانتنت (محتوا) و سورس (منبع) کد آثار صادر می‌شود، اما در بحث حفاظت از آثار در خارج از کشور هنوز مجوزی وجود ندارد. به گفته وی این مرکز در حال تدارک مقدماتی است تا حمایت از حقوق مادی و معنوی محتوای تولید شده در ایران در خارج از کشور به کمیسیون فرهنگی مجلس ارائه شود. قناعت‌پیشه معتقد است پیوستن به قانون کپی‌رایت فرصت حضور شرکت‌های تولیدکننده نرم افزاری را در ایران فراهم می‌کند.

حسن کریمی قدوسی، مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای نیز در گفت‌وگو با جام‌جم معتقد است نخست باید زیرساخت تشکیل شود. پس از زیرساخت آن وقت می‌توان محصول ملی را با قیمتی ارزان‌تر از خارجی خرید. اما قدوسی هم به این نکته اشاره می‌کند که اگر قرار باشد به کنوانسیون‌های بین‌المللی وصل شویم، تولیدکننده‌های ما باید از لایسنس‌های رسمی استفاده کنند که عملا غیرممکن است. وی برایمان توضیح می‌دهد بزرگ‌ترین کاری که بنیاد تاکنون در این زمینه انجام داده جلب اعتماد ناشران خارجی نسبت به بازار ایران بوده است.

رامین فتوت