وضع بوستان‌ها در شب: نورافشانی به جای نورپردازی!

این روزها در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان، بخش زیادی از تفریحات شهرنشینان شب‌هنگام انجام می‌شود و لازمه آن نیز روشن بودن گوشه‌گوشه شهر است. در چنین شرایطی، همه خیابان‌ها و فضاهای شهری باید نورآرایی و نورپردازی شده باشد تا فعالیت‌های شبانه مانند روز بدون هیچ اشکالی در جریان باشد. شب‌زنده‌داری در شهرهای ایران و بویژه تهران به معنای غربی آن انجام نمی‌شود، اما به هر حال در میان انبوه نورپردازی‌های رنگارنگ شبانه، پیدا کردن گوشه‌ای امن و آرام در سکون و تاریکی شب برای استراحت شهروندان، کیمیای گمشده‌ای است که به آن توجهی نمی‌شود. با تغییر سبک زندگی در دوران مدرن و شب‌زنده‌داری‌های بلند مدت که گاهی تا سحرگاه طول می‌کشد، می‌بینیم ساعت به خواب رفتن و بیداری صبحگاهی تا حد قابل توجهی تغییر کرده است. چنان که به دلیل عوامل محیطی، اگر خودتان هم بخواهید نمی‌توانید قبل از نیمه شب به خواب بروید. از سر و صدای خیابان‌ها که بگذریم، این نور مصنوعی است که به عنوان مهم‌ترین عنصر مزاحم در یک شهر زنده از هر پنجره و روزنه‌ای وارد فضای خانه و اتاق خواب شما می‌شود. نورهای زرد و قرمز و اخیرا لیزرهای جلب توجه‌کننده فروشگاه‌ها گاهی بدون اجازه وارد فضای خصوصی ما می‌شود که مزاحمت‌ها و بیماری‌هایی را برای اهالی خانه به همراه دارد.

تفاوت اثر نورهای رنگارنگ

تا به حال از خود پرسیده‌اید تفاوت نور لامپ‌های بیرون خانه در چیست و چرا بیشتر چراغ‌های معابر و بزرگراه‌ها به رنگ زرد و از نوع بخار سدیمی هستند؟ آیا این رنگ زرد می‌تواند در روحیه انسان در برابر رنگ سفید اثرات متفاوتی بگذارد؟

قبل از پاسخ دادن به این پرسش‌ها، بهتر است بدانید وظیفه‌ تامین روشنایی معابر و بزرگراه‌ها بر عهده شرکت‌های توزیع برق و وظیفه تامین روشنایی و نورپردازی فضاهای دیگر شهری بر عهده شهرداری‌هاست.

طبق نتایج تحقیقات پژوهشگران، نور زرد معابر به دلیل ساختار چشم انسان از کیفیت بالایی برخوردار است. به این معنی که چشم انسان در زیر نورهای قرمز و زرد جزئیات بیشتری را به ثبت می‌رساند و حتی تصویر تشکیل شده در شبکیه و پیام عصبی مخابره شده ناشی از این تصویر به لوب بینایی مغز، موجب می‌شود تصویر نهایی را با عمق میدان بیشتری ببینیم. تجلی این مفهوم در سطح خیابان‌ها به این معناست که زیر تابش نوری زرد، اجسام از زمینه بهتر قابل تفکیک‌ می‌شوند و در نتیجه دقت راننده افزایش و خطر تصادفات کاهش می‎یابد. از دیگر مزایای این رنگ نور برای محیط‌های شبانه، حس آرامش و گرمی آن است. برای مثال شاید دیده باشید که در برخی رستوران‌ها از لامپ تنگستن شمعی استفاده می‌کنند یا در لابی هتل‌ها نیز داستان به همین منوال است.

اما از جنبه‌ دیگر، طیف نور زرد آسیب کمتری به زیست شبانه جانداران وارد می‌کند. امروزه در علم شهرسازی توجه به تامین روشنایی شبانه و حفظ زیستگاه حیوانات و گیاهان موضوع جدید، مهم و قابل تاملی است. گونه‌های مختلفی از حیوانات بخصوص شب‌زی‌ها و گیاهان برای بقا و تامین منبع انرژی زیستی خود به تاریکی شب احتیاج دارند و در این تاریکی است که می‌توانند به شکار و جفت‌یابی بپردازند.

هجوم برج‌های نوری سفید به پارک‌ها و مضرات آن

متاسفانه در یک سال اخیر و با رشد صنعت تولید ال‌ای‌دی، بدون توجه به ماهیت و فلسفه شب، از چراغ‌های پارکی مجهز به این نوع منبع نوری استفاده می‌شود تا آخرین ماوای این موجودات را از آنها بگیریم. این طور که از نتایج سیاست‌های اتخاذ شده بر می‌آید، چراغ‌های پایه کوتاه در بیشتر بوستان‌های پایتخت، جای خود را به برج‌های نوری سفید رنگ داده‌اند. این سبک نورپردازی ـ که با توجه به روش غیراصولی حاکم بر آن بهتر است نورافشانی لقب بگیرد ـ بیشتر به از سر باز کردن مشکلات و ظرایف پروژه نورپردازی پارک‌ها از سوی پیمانکار و کارفرما برمی‌آید، تاج درختان را نشانه گرفته و سر تا پای گیاه را در شرایطی که درختان باید اصولا در شب، تاریکی را تجربه کنند، زیر تشعشع نور چراغ قرار می‌دهند. به این صورت، نه طراح می‌تواند میزان استاندارد روشنایی معبر را تعیین کند و نه میزان جرم‌خیزی فضا مشخص می‌شود. در نتیجه به جای این که به فراخور فضاهای مختلف تفریحی، نورپردازی مناسبی داشته باشیم، کل سیستم از یک طیف تک نور سفید و با شدتی یکنواخت بهره می‌برد.

برج‌های نوری حتی موجب ایجاد گره‌های امنیتی می‌شوند. قرار‌گیری منبع روشنایی در بالای تاج درخت، سایه‌های تندی را زیر آن ایجاد کرده که به گره‌های امنیتی مشهورند. این گره‌ها که جاهای خوبی برای مخفی‌شدن مجرمان هستند، نا امنی را با خود همراه می‌آورند. نتایج مطالعات نشان می‌دهد، تکیه بر نور زیاد در نورپردازی شبانه، گاهی نتیجه معکوس داده و حس امنیت کاذب را به‌دنبال دارد. با روشنایی بی‌حد و مرز و کارشناسی نشده، عابران در هاله‌ای از حس امنیت قدم به خیابان می‌گذارند. غافل از این که مجرمان می‌توانند از شدت روشنایی و عادی جلوه‌کردن همه چیز، به نفع خود استفاده کنند و به اهداف خود برسند.

بوستان پردیسان را به چراغزار پردیسان تبدیل نکنید!

هفته پیش خبر واگذاری پارک پردیسان به شهرداری تهران زمزمه‌ای را بین طرفداران محیط زیست و حامیان زندگی سلامت‌محور به همراه داشت. این پارک طبیعی که به دلیل جنگلی بودن و تاکید چراغ‌های آن در معابر، از درجه‌ بکری بیشتری نسبت به مناطق همجوار برخوردار است، پناهگاه بسیاری از گونه‌های جانوری است.

با واگذاری یک باره این اراضی به شهرداری تهران، بیم آن می‌رود که برای تبدیل ظاهری سیمای آن به بوستانی مدرن و به بهانه‌ تامین امنیت، سر و کله برج‌های روشنایی پرقدرت نیز پیدا شود. محوطه بزرگ پارک پردیسان که بین چند بزرگراه محصور شده است، پناهگاه حیواناتی چون روباه قرمز، سنجاب، سمور و خارپشت گوش بلند است. همچنین قرارگیری این منطقه بکر سر راه پرندگان مهاجر، ازجمله چک چک ابلق، مگس گیر ابلق، مگس گیر سینه سرخ، سنگ چشم استپی و سسک چیف چاف، از دیگر تفاوت‌های این منطقه است.

پارک پردیسان با تمام ویژگی‌های ذکر شده نمونه بسیار مناسبی است تا شهرداری بر خلاف دیگر پارک‌های شهر از توصیه‌های مهندسان روشنایی بهره ببرد و در دوران پس از انتصاب شهردار جدید به جای تبدیل شدن به چراغزاری شبیه بوستان نهج‌البلاغه، زمینه‌ساز احداث اولین پارک حیات وحش و آسمان تاریک برای کشور باشد و استاندارد مدرنی از نورپردازی اماکن عمومی در آن تعریف شود.

مشکل نورپردازی غیرعلمی

نورپردازی اصولی و متناسب هر فضا، می‌تواند حس‌های متفاوتی نیز به شهروندان القا کند. سناریوهای نورپردازی متفاوت برای مناطق بازی، رستوران و بوفه، معبر پیاده‌رو، پارکینگ و آبنما هر کدام در القای احساسات مختلف به شهروند نقش مهمی دارند. متاسفانه تک‌رنگ نور سفیدی که در برج‌های روشنایی برای بوستان‌ها استفاده می‌شود امکان ایجاد فضاهایی با روحیات مختلف را گرفته است و در عوض خیرگی یا چشم‌زدگی را مانند نور جوشکاری یا چراغ خودروهای مدل بالا به همراه دارد. خیرگی در پارک‌ها موجب می‌شود به جای رویت مناظر طبیعی تعداد زیادی پروژکتور چشم شما را آزار دهد. استفاده نکردن از منابع روشنایی مرتفع و استفاده از چراغ‌های سرپوش‌دار معروف به( Full cut-off) باعث کاهش این مشکل می‌شود.

از لحاظ فنی نیز، برج‌های روشنایی مشکلات متعددی دارند. به دلیل ارتفاع زیاد، دسترسی به این منابع برای تعمیر و نگهداری، تعمیرات پیشگیرانه و تعویض حباب‌های شکسته بر اثر برخورد قطرات باران، بسیار سخت و وقت‌گیر است. متاسفانه برج‌های نوری‌ که مجهز به موتور و تجهیزات جانبی هستند نیز مورد سرقت قرار گرفته و از کارایی آنها کاسته می‌شود. اکنون در تهران حدود 150 برج نوری در خیابان‌های پایتخت وجود دارد که بیشتر آنها در منطقه سعادت‌آباد و پایانه بیهقی است.

به طور خلاصه به نظر می‌رسد آسان بودن این نوع نورافشانی و روشن کردن فضاهای وسیع با برج‌های نوری، باعث شده پیمانکار و کارفرمای نورپردازی در این فضاها، قید بررسی دقیق و مهندسی روشنایی در فضاهای عمومی را از بیخ و بن بزنند! نمود این وضع را در سال‌های اخیر می‌توان در بسیاری از بوستان‌های تازه تاسیس شهر تهران مشاهده کرد. برای نمونه بوستان نهج‌البلاغه را در نظر بگیرید: استفاده از برج‌های نوری، فضایی شبیه هاله‌های سفید رنگ از غبار در شب ایجاد کرده است تا فضایی سرشار از سکون و زیبایی برای آرامش و استراحت مردم. این گونه پارک‌ها بیشتر به پارک چراغ‌ها و دشت لامپ‌ها شبیه هستند تا بوستانی با‌طراوت. زیرا می‌بینید به ازای هر درخت و بلکه چند برابر تعداد درختان، چراغ‌ها و برج‌های نوری تعبیه شده و با توجه به نکاتی که اشاره شد، خطرات زیادی به واسطه‌ آلودگی نوری در این بوستان‌ها برای حیات گونه‌های گیاهی و جانوری و ساکنان خانه‌های حاشیه این بوستان ایجاد می‌کند.

سیدحامد میرزاخلیل

کارشناس ارشد محیط‌زیست