بادگیر کویر؛ عروسی بر بلندای سریر حسن و شیدایی

این مجموعه تاریخی و بی نظیر که شاید تا به امروز می‌شد آن را در تصاویر و در نقش اسکناس به تماشا نشست، چندی است که با ورود و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به واحد اقامتی و پذیرایی بزرگی تغییر کاربری داده و از امروز و بویژه در ایام نوروز، با تمام شکوه و زیبایی اش در انتظار گردشگرانی است که می‌خواهند بهترین و زیباترین آثار تاریخی را در ابرکوه به تماشا بنشینند و لذت استراحت و آرمیدن در باشکوه ترین عمارت تاریخی این سرزمین را بچشند؛ عمارتی که با بادگیر پرجلال و هیبتش، صحنه‌ای در دل کویر پدید آورده که زیبایی آن هر بیننده‌ای را از این اعجاز به اعجاب وامی دارد؛

مجموعه تاریخی پردیسان شهرستان ابرکوه شامل خانه تاریخی آقازاده و بادگیر معروف آن، به همراه خانه‌های تاریخی حسینی دوست، موسوی، سید علی آقا و خانه گبری و در راستای توسعه صنعت گردشگری، مرمت و احیای بناهای تاریخی و اشتغال‌زایی توسط بخش خصوصی و با اعتباری حدود دو میلیارد تومان مرمت و بازسازی شد و با تغییر کاربری به یک واحد اقامتی و پذیرایی، دهه فجر امسال توسط معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی کشور به بهره برداری رسید. این مجموعه اکنون مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته و بویژه در ایام نوروز آماده پذیرایی از هموطنان فرهنگ و تاریخ دوست کشورمان است. با سید محسن عظیمی، سرمایه گذار بخش خصوصی و مدیریت مجموعه تاریخی پردیسان ابرکوه درباره این مجموعه بی نظیر تاریخی گفت و گویی داشته ایم که آن را در ذیل می‌خوانید.

برای شروع گفت و گو بد نیست از مجموعه پردیسان ابرکوه برایمان تعریف کنید.

مجموعه پردیس ابرکوه یک مجموعه تاریخی و گردشگری شامل عمارت آقازاده و چهارخانه تاریخی دیگر با وسعت 5000 مترمربع است که در بافت قدیمی شهر کهن ابرکوه درجنوب غربی استان یزد واقع شده و یکی از گنجینه‌های معماری سنتی ایران به شمار می‌آید که اکنون پس از دو سال مرمت و بازسازی و هزینه‌ای بالغ بر 17میلیارد ریال و با رعایت بالاترین استانداردها و افزودن تجهیزات کامل مطابق با الگوهای جهانی پذیرای مهمانان از سراسر جهان است.

در خصوص خانه آقازاده، وجه تسمیه و ویژگی‌های منحصر به‌فرد آن اگر مطلب و نکته‌ای هست، بفرمایید.

خانه متعلق به شخصی به نام حاج سید میرزا محمد حسین مجتهد ابرقویی است که در دوره نوجوانی به نجف اشرف مهاجرت می‌کند. آنجا تحصیل علم کرده و با درجه اجتهاد به ابرکوه باز می‌گردد و سپس به انجام یک سری فعالیت‌های عام المنفعه از جمله ایجاد قنوات و آبادی روستاها مبادرت می‌کند. ضمن این که این خانه را هم احداث می‌کند و از آنجا که ایشان نوه‌ای به نام سید علی آقا معروف به آقازاده داشته -که بیشتر در این خانه اقامت داشته- از این رو خانه به خانه آقازاده شهرت پیدا می‌کند.

مساحت خانه‌ای که بادگیر دو طبقه در آن قرار دارد 820 متر مربع است و قدمتش به دوره قاجاریه می‌رسد و شامل یک حیاط مرکزی و عمارت در سه طرف است که در فصول مختلف سال از آن استفاده می‌شده است. شاهکار بی‌نظیر این بنا، بادگیر و عمارت کلاه فرنگی است. ارتفاع بادگیر 18متر و مساحتش 18 متر مربع است و دارای 19 دریچه تنظیم هواست. نقش بادگیر درساختمان، وسیله‌ای برای خنک کردن و تلطیف هوا و کلاه فرنگی نیز به منظور نوررسانی و در واقع تنظیم نور برای فضای زیرین آن یعنی تالار خانه بوده است. این اثر در سال 1375 عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ویژگی‌هایی منحصربه‌فرد این خانه تاریخی، که آن را از سایر مجموعه‌های همسو در ایران متمایز می‌کند و برتری می‌بخشد، چیست؟

مهم‌ترین و اولین ویژگی آن وجود بادگیر دو طبقه است؛ یعنی بادگیر خانه آقازاده ابرکوه تنها بادگیر دو طبقه در ایران است. این دو طبقه با هم ارتباط فنی دارد، زیرا علاوه بر زیبایی، وجهه فنی هم داشته است به این شکل که اگر هیچ وزش باد و نسیمی هم نبوده این بادگیر کارکرد خنک کردن خودش را انجام می‌داده است،چون از 19 عدد دریچه که زیر بادگیر تعبیه شده، دو عدد از آن که بزرگ تر است مربوط به طبقه دوم است و 17 عدد ازآن مربوط به طبقه اول است. ویژگی متفاوت و مهم دوم آن، این است که کنار این بادگیر، عمارتی است به نام «کلاه فرنگی» که روشنایی داخل تالار را تنظیم می‌کرده و درواقع یک نورگیر است. زیر سقف این کلاه فرنگی، مقرنس کاری‌های فوق العاده زیبایی را مشاهده می‌کنیم و کنار هم قرار گرفتن این کلاه فرنگی و بادگیر در زمان خودش نماد شهری محسوب می‌شده است. در عین حال این ترکیب بر فراز بام‌ها، نمایشی از یک معماری باشکوه ایرانی در دل کویر است.

ویژگی خاص و سوم، قسمت شاه نشین یا به اصطلاح امروز قسمت VIP ساختمان است که ساکنان این خانه می‌توانستند در بالای آن شاه نشین قرار گیرند تا فضای داخل خانه را اشراف بیشتری داشته باشند. معمولا کمتر می‌بینیم در ایوان خانه‌های قدیمی، عنصری به این نام وجود داشته باشد.

ویژگی متفاوت و مهم بعدی، این که در این مجموعه پنج بنای متفاوت داریم، مهمانانی که وارد این مجموعه‌ها می‌شوند، می‌توانند در خانه‌های متفاوت، اقامتی آرام، جدا از بخش پذیرایی داشته باشند، بنابراین مانند خانه‌ها و اقامتگاه‌های سایر شهرها نیست که در آن برنامه پذیرایی از بازدیدکنندگان به لحاظ اقامت و پذیرایی همه در یک واحد انجام شود، بلکه اینجا به دلیل ظرفیت مکانی و تعدد خانه‌های تاریخی همجوار که به زیباترین شکل و با توجه به ارتباطی که بین این واحدها برقرار شده،دو قسمت پذیرایی و اقامتی از هم مجزا شده، بنابراین سه خانه به کاربری اقامتی اختصاص داده شده است. علاوه بر این که ساختمانی هم ویژه کاربری آشپزخانه تخصیص یافته که در این باره گفتنی است ساختمان نوساز آشپزخانه با 400 متر مربع در کنار مجموعه ساخته شده و به بخش قدیمی ملحق شده است؛ آشپزخانه مجموعه با ظرفیت 2000 پرس غذا در روز، بخش رستوران، فضای شربت سرا، سرسرای هتل و خانه موسوی در قالب یک بوتیک هتل با ظرفیت ده‌سوئیت و 20 تخت در فاز نخست به بهره برداری رسید.

آیا در خصوص ضرورت مرمت و احیای بناها و نمادهای تاریخی، حساسیتی ویژه را احساس می‌کنید که نیاز به برنامه‌ریزی مجدانه و معرفی آنها به جهانیان داشته باشد؟

ببینید نکته‌ای که هست این که ما نباید نسبت به آنچه هویت و شناسنامه ماست بی‌تفاوت باشیم؛ قطعا سستی یا اتلاف وقت در این باره به قیمتی گران برای همه ما ایرانیان تمام خواهد شد، زیرا هم ‌اکنون می‌بینیم دیگر کشورها با عاریه گرفتن از هنر معماری ما به دنبال این هستند که برخی برندهای معماری را به نام خود تمام و خود را مبدع در آن سبک‌ها معرفی کنند؛ به عنوان مثال کشور امارات متحده عربی مدت‌هاست که از شاهکارهای معماری ایرانی برای رونق بخشیدن به صنعت گردشگری شهرهای این کشور استفاده می‌کند؛ به طوری که در اقدامی جدید، سال گذشته بادگیر یزد را به عنوان تندیس جایزه‌های بین المللی خود انتخاب کرد. براین اساس تندیس مسابقات بین المللی معماری دبی به شکل بادگیر طراحی شد. تندیس این جشنواره به برگزیدگان ارائه می‌شود و شیوخ عرب بادگیر را میراث کشورهای عربی می‌دانند. در حالی که شناسنامه آن معماری‌ها و تاریخچه آنها متعلق به ماست. البته در اقدامی بانک مرکزی طرح و عکس مربوط به بادگیر خانه آقا زاده را بر اسکناس‌های 20 هزارریالی به چاپ رسانده که امید است گام‌های اساسی، عالمانه و دور اندیشانه تری در خصوص معرفی این گونه آثار شاهکار به دنیا برداشته شود.

احساس می کنید توجه به بازسازی این گونه خانه‌ها و اصولا رویکرد آباد کردن این بناها تاثیری هم بر دیگر مشاغل داشته باشد یا ذیل آن به نوعی اشتغال زایی شده باشد؟

مجموعه پردیس بعد از دو سال، مرمت و بازسازی شده است با بالاترین درجه استاندارد و زمینه‌ای فراهم شده که هم اکنون در ایام دهه فجر امسال (1396)با حضور دکتر مونسان ، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان صنایع دستی و گردشگری فاز نخست به بهره برداری رسید و طبعا باعث ایجاد اشتغال مستقیم تعداد 20 نفر شده است که البته در بهره برداری کامل برای 45 نفر ایجاد اشتغال خواهد شد. گر چه مجموعه کل این برنامه ها به نوعی اشتغال زایی غیرمستقیم را هم باعث شده است؛ به این شکل که مشاغل صنایع دستی و راهنماهای گردشگری و مشاغلی همچون تورگردانی و کویرنوردی و قنات‌گردی طبیعتا در ابرکوه رونق یافته است و می تواند تحول بزرگی در حوزه اقتصاد ایجاد کند؛ خصوصا این که ابرکوه دچار خشکسالی چند ساله است و کمبود آب در آن محسوس است و این گونه فعالیت ها، به نوعی اقتصاد پاک و سبز هست که می تواند بدون مصرف منابع طبیعی ایجاد اشتغال کند.

هر بیننده خارجی که وارد محوطه چنین خانه های تاریخی می شود، مسحور معماری چشم‌نواز این خانه‌ها می شود و به دیده تحسین نگاه می‌کند که چگونه مردمانی در دل کویر، این گونه هنر را با گل و خاک و سنگ و چوب ترکیب کرده و شاهکار به وجود آورده اند؛ نوعی معماری که با استفاده از نرم افزار همت و اراده و سخت افزار خشت و خاک، پیشگام خلاقیت برای جهانیان شده است. بی شک تاکنون کارهای بسیاری به دلیل اختصاص بودجه از سوی مسئولان کشوری و استانی صورت گرفته که سعی براین بوده که به نحو اکمل با بهترین مدیریت همه این هزینه‌ها طبق اولویت‌بندی ها مورد استفاده قرار گیرد که در این خصوص جا دارد از همه عزیزان و مسئولان همشهری و استانی ـ که واقعا و حقیقتا نشان داده‌اند که بهای زیادی را برای مجموعه آثار باستانی شهر قائل هستند ـ تشکر و قدردانی کنیم. نیازمند دست یاریگر آنانیم و می دانیم که در این راه تجارب همه مسئولان و نگاه حساس و دلسوزانه آنان می تواند چراغ راهی فراروی تمام کسانی باشد که می خواهند این میراث و سرمایه‌ها را با تمام پیام آن به نسل بعد منتقل کنند تا آنان نیز در برافروختن شعله پرفروغ معرفی تمدن و فرهنگ این بوم وسرزمین سهمی داشته باشند.

به هر روی تا کنون با توجه به محدودیت بودجه صرفا فاز نخست این مجموعه به بهره برداری رسیده و سایر مجموعه ها همچنان نیازمند دستان یاریگری است که از آستین همت به درآید و کاستی ها را رفع و خرابی ها را آباد کند و همه جا نیازمند یک بافت سازی اساسی است که در واقع این گنجینه ها بیش از این همچون دفینه ها در زیر غبار فراموشی نباشد. شکی نیست ستردن و زدودن غبار از چهره این آثار، یک رسالت است .