ریشه‌های انقلاب مشروطیت چه بود؟

در اینباره جام‌جم آنلاین گفت‌و‌گویی با جمشید کیان‌فر، مصحح نسخه‌های خطی و پژوهشگر تاریخ، داشت که روایتی از این موضوع بود. این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید:

پژوهشگر تاریخ درباره مشروطه درایران ابراز داشت: مردم عادی ایران نمی‌دانستند مشروطه چیست و علت‌هایی باعث بروز مشروطه شد؛ در دوره قاجار ظلم و ستمی که در حق مردم صورت می‌گرفت نقطه آغازی برای مشروطیت در ایران بود. در دوره مظفرالدین شاه ظلم به مردم شدت بیشتری داشت چراکه اطرافیان وی آدم‌هایی طماع، حریص و ظالم بودند؛ از سویی خزانه دولت خالی بود و درآمدی برای مملکت وجود نداشت.

کیان فر در ادامه گفت: از سوی دیگر انجام مسافرت‌های مکرر و غیر ضروری مظفرالدین‌شاه به فرنگ از طریق دریافت وام با شرایط سنگین از دول خارجی و تحمیل مالیات‌های کمرشکن بر مردم صورت می گرفت. وی برای رفتن به سفرها صدراعظم های خود را تغییر می داد و افرادی را انتخاب می کرد که بتوانند هزینه سفرهای او را به هر طریقی که می توانند تامین کنند. وزرایی که سرکار می آمدند در این فکر بودند که برای ماندن، هزینه سفرهای شاه را تهیه کنند. نارضایتی‌های مردمی در ایران، بحران مالی و سقوط اقتصادی کشور و اعطای امتیازات گوناگون به قدرت‌های استعماری، همه و همه مواردی است که به عنوان ریشه‌های انقلاب مشروطیت مطرح می‌شوند.

وی با بیان اینکه در این شرایط مردم به دنبال مشروطه نبودند. بلکه به دنبال عدالتخانه ای بودند تا نارضایتی خود را مطرح کنند، افزود: نارضایتی مردم از ناهنجاریها و نابسامانیهای متعدد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی پایه‌های انقلاب را از مدتها پیش پی‌ریزی کرده بود و تنها جرقه‌‌ای لازم بود تا انقلاب برپا شود. در آن زمان رسیدگی به شکایات مردم در اختیار گروه‌هایی اعم از حکام، فرمانروایان و شازده ها و برخی روحانیون بود. به همین علت اعتراض های مردم شروع شد. علمای تهران در همگامی با مردم در اعتراض شهر را ترک کرده و به شاه‌ عبدالعظیم رفتند و در آن مکان مقدس بست نشستند، شاه پس از یک ماه مقاومت در ذیقعده 1323ق با صدور دستخطی خطاب به عین‌الدوله با تأسیس عدالتخانه موافقت کرد.

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به پایان تحصن و اعتراض مردم و روحانیون بیان کرد: روحانیون مهاجر پس از صدور دستخط به تحصنشان خاتمه دادند و با تشریفات و احترام به تهران بازگشتند. اما هرچه انتظار کشیدند از تأسیس عدالتخانه خبری نشد. شکاف دولت با ملت روزبه روز عمیق‌تر می‌شد. رهبران نهضت در فکر سرنگونی دولت بودند و خواسته هایشان نیز بیشتر شده بود، مردم برای تحقق خواسته هایشان در سفارت انگلیس تحصن کردند. متحصنین سفارت انگلستان از حمایت بی‌دریغ کاردار سفارت بهره‌مند بودند و توسط او خواسته‌هایشان را به دولت اعلام می‌کردند و با بالا رفتن توقعات مردم مشروطه شکل گرفت.

کیان‌فر با بیان اینکه عامه مردم، بست نشینان و حتی مظفرالدین شاه نمی دانستند مشرطه چیست، تصریح کرد: روشنفکرانی که به اروپا سفر کرده و با شیوه های حکومت و مسائل پارلمان آشنا شده بودند واژه مشروطه را در ایام بست نشینی مطرح کردند و بیان کردند اگر حکومت مشروطه شود عدالتخانه نیز در دل آن وجود دارد.

وی درباره نقش زنان در جنبش مشروطیت ابراز داشت: در آغاز بست نشینی سندی مبنی بر فعالیت زنان در دست نیست اما همواره ، همراه بودند و جزو افراد پشت صحنه بودند. حمایت آنان به صورت علنی در کوچه، خیابان و بازار به آن معنا و مفهوم دیده نمی شد. اما این خواسته از سوی زنان نیز مطرح بود همچنین با خانواده ها همفکری و همراهی داشتند.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: در قانون اساسی و با تصویب آن نقشی برای زنان و برخی از افراد جامعه نظیر کارگران و کشاورزان در نظر گرفته نشد و حق انتخاب و رای نیز نداشتند چراکه مجلس اول، مجلس صنفی بود.

کیان‌فر با اشاره به نظر برخی افراد مبنی بر شکست مشروطه، بیان داشت: نمی توان گفت جنبش مشروطه منجر به شکست شد. حرکتی در تاریخ شروع شد و تنها گروه خاصی از مطالبات خود آگاه بودند. در فرمانی که مظفرین الدین شاه صادر کرد که به نام مشروطه مشهور است، واژه مشروطه دیده نمی شود و فرمان تشکیل مجلس است.

وی افزود: گروهی می‌گویند مجلس به معنای حکومت مشروطه است درحالی که در گذشته و در دوره ناصری مجلس مشورتی، مصلحت خانه و .. وجود داشته است؛ حتی در دوره یاد شده چیزی شبیه به شورای شهر امروز که برگرفته از آشنایی هایی از فرنگ بود نیز وجود داشت. در این فرمان بر تاسیس مجلس شورای ملی جهت مشاوره و مداقه در مهام عموم دولتی و مملکتی همچنین مصالح عامه صادر شده و از واژه مشروطه استفاده نشده است.

مصحح نسخه‌های خطی و پژوهشگر تاریخ ادامه داد: اینکه مشروطه از چه زمانی مطرح شد و چه کاربردی داشت به تغییر دولت برمی گردد. مدت زمان زیادی طول کشید تا لفظ مشروطه و عملکرد آن در ایران میان مردم جاری شود. کما اینکه با سر کار آمدن محمدعلی شاه، وی با مشروطه معضل داشت. چراکه اختیاراتی را که پدر و جدش داشتند او نمی‌توانست داشته باشد؛ بنابراین مقاومت می کرد.

کیان‌فر تاکید کرد: از چه زمانی عادت کرده‌ایم برای شکست‌هایمان جشن بگیریم و آن را با شکوه جلوه دهیم، حتی برای آن بزرگداشت برگزار کنیم. پس باید تاکید کرد که مشروطه شکست نخورده است ؛ اما می توان گفت گروهی فرصت طلب ،مشروطه را از آرمانش منحرف کرده و به بیراهه بردند.

وی درباره تاثیر مشروطه بر شرایط امروزی تصریح کرد: تاریخ را نمی‌شود تکرار و اجرا کنیم. جامعه باید رو به جلو حرکت کند نه اینکه به گذشته برگردد. اما در حرکت به سوی آینده می توان نیم نگاهی نیز به گذشته داشت تا یادآوری شود چه گذشته و این تاثیر مشروطه در شرایط امروز است. می توان انحراف ها در گذشته را پیگیری و در آن تحقیق و تفحص کرد تا دلایل آن مشخص شود برای آنکه در گام به جلو دچار آن انحراف ها و خطاها نشویم.

نسترن نعمتی/جام جم آنلاین