فقط نیمی از مردم کتاب می‌خوانند (+اینفوگرافیک)

نهمین راهبرد کلان نقشه مهندسی فرهنگی که شورای عالی انقلاب فرهنگی تعیین کرد، حالا با یکی از خروجی‌های عملی و کاربردی خود مواجه شده است؛ پژوهشی صورت گرفته با عنوان «موج سوم پیمایش و سنجش وضعیت مصرف کالاهای فرهنگی در ایران» که حالا بخشی از نتایج این پیمایش و سنجش در رابطه با کتاب منتشرشده است.

این تحقیق را سعید معیدفر به‌عنوان مدیر علمی، محمد سلگی به‌عنوان مدیر طرح و عباس وریج‌کاظمی در مقام ناظر علمی صورت داده‌اند و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن را منتشر کرده است.

همان موقع که نهمین راهبرد کلان نقشه مهندسی فرهنگ مطرح شد، راهبردهای ملی و اقدامات ملی برای آن پیش‌بینی شد و ازاین‌رو ارزیابی جدی از محتوای این راهبردها مدنظر قرار گرفت. بدیهی است که چنین ارزیابی‌ای، مستلزم درک جامع و فراگیر از ذائقه فرهنگی مردم و عوامل و زمینه‌های پدیدآورنده آن است.

حالا نتایج این تحقیق و یافته‌های این پیمایش می‌تواند منبعی غنی برای تحلیل آن ذائقه‌ها باشد. آن‌طور که پژوهشگران حاضر در این سنجش نوشته‌اند، اهداف کلی این پیمایش را این‌گونه می‌توان صورت‌بندی کرد: فراهم‌کردن مجموعه‌ای از داده‌ها درباره شیوه گذراندن زمان فراغت مردم در شهرها و روستاهای ایران و مصرف فرهنگی آنان.

درست است که ازنظر زمانی، این پژوهش از نوع مقطعی است اما به این نوع پژوهش‌ها از منظر هدف، می‌گویند کاربردی. خب حالا باید ببینیم مسؤولان فرهنگی کشور این راهنمای کاربردی را چقدر مدنظر خلأیابی‌ها و دیگر فعالیت‌های خود خواهند کرد.

رابطه مطالعه با منزلت اجتماعی و اقتصادی

۵.۳ میزان مطالعه افراد با منزلت شغلی بالا

۱.۵ میزان مطالعه افراد با منزلت شغلی پایین

۴ میزان مطالعه افراد با پایگاه اقتصادی بالا

۳ میزان مطالعه افراد با پایگاه اقتصادی پایین

نتیجه: با افزایش سطح سواد، تحصیلات و منزلت شغلی یا اجتماعی افراد، میزان مطالعه کتاب افراد در هفته نیز افزایش می‌یابد. قشر پایین از نظر اقتصادی نسبت به قشر بالا، خانه‌دار نسبت به دیگر افراد وزنان تا حدودی نسبت به مردان کمتر در هفته وقت برای مطالعه کتاب می‌گذارند.

 نکته: نتایج این تحقیق شاید هیچ‌یک از کلیشه‌های ذهنی ما را درباره این‌که کدام دسته از افراد بیشتر اهل مطالعه هستند، دچار تزلزل و تغییر نکند. این خوب است یا بد؟ این‌که ما بنا بر کلیشه‌ها گمان می‌کنیم افرادی با بنیه اقتصادی قوی‌تر و منزلت شغلی بهتر، نسبت به افراد کم‌بنیه‌تر بیشتر کتاب می‌خوانند و حالا نتایج این تحقیق هم دقیقا همین را ثابت می‌کند، محصول چه فرآیندی است؟ این تباین را باید به فال نیک گرفت یا نه؟ بگذارید به‌جای پاسخ به این پرسش‌ها بگوییم خب بدیهی است افرادی با سطح دغدغه مالی کمتر، به‌صورت بالقوه امکان و فرصت بیشتری برای مطالعه دارند.

اصلا می‌خوانند؟

۵۳.۳  درصد کتاب نمی‌خوانند

46.7 درصد کتاب می‌خوانند

نتیجه: این یعنی اوضاع کمی بهتر شده است. شما باورتان می‌شود تقریبا از بین دو نفر، یکی‌شان کتاب بخوانند؟ آمار که این را می‌گوید. اما خب به‌دست‌آمدن چنین نتیجه‌ای می‌تواند یکی از آسیب‌های درنظرگرفتن جامعه هدف محدود در پیمایش و سنجش است.

 نکته:برخی تحقیق‌ها در رابطه با کتابخوانی، صرفا بین افراد کتابخوان انجام می‌شود. این دسته از تحقیقات، ما را با واقعیت کتابخوانی در جامعه روبه‌رو نمی‌کنند، بلکه صرفا ما را با دغدغه‌های افراد کتابخوان که حتما در اقلیت هستند، آشنا می‌کند. دستاوردهای این تحقیق تازه، دست کم این است که می‌دانیم هر چند به صورت خوشبینانه، اما نیمی از جامعه آماری، کتاب می‌خوانند.

چه می‌خوانند؟

اول، رمان و داستان

رمان و داستان: ۲۵۷۴  نفر

معارف دینی ۱۵۷۰ نفر

تخصصی ۱۴۷۰ نفر

روان‌شناسی و تربیتی ۱۴۳۹ نفر

تاریخی ۱۳۹۵نفر

ادبیات و شعر ۱۱۷۱ نفر

اجتماعی و سیاسی ۹۰۶نفر

بهداشت و سلامت  ۶۵۹نفر

زندگینامه  ۴۷۸نفر

هنر و حرفه  ۴۳۷نفر

کودک و نوجوان  ۴۳۱نفر

مرجع  ۱۵۹نفر

علوم غریبه ۱۱۰ نفر

 نتیجه و نکته: خب، ملت بیشتر رمان و داستان می‌خوانند. خلاف آنچه انتظار می‌رود مطالعه علوم غریبه همچنان بالا باشد، نیست و ازقضا ته جدول است. این تحقیق همچنین به این نتیجه رسیده: «با افزایش سن، خواندن کتاب‌های تاریخی، معارف دینی و زندگینامه افزایش یافته و در برابر آن، خواندن کتاب‌های رمان و داستان و هنر، تخصصی و حرفه کاهش می‌یابد. افراد دارای درآمد بدون کار بیشتر از دیگران، کتاب‌های ادبیات و شعر، تاریخی، مرجع، تخصصی، اجتماعی و سیاسی می‌خوانند. خانه‌دارها بیشتر از دیگر گروه‌های فعالیت، کتاب‌های کودکان و نوجوانان، رمان و داستان و بهداشت و سلامت مطالعه می‌کنند و کمتر از دیگران، کتاب‌های ادبیات و شعر، تاریخی، مرجعی، تخصصی و اجتماعی سیاسی می‌خوانند. افراد دارای درآمد بدون کار بیشتر از دیگران، کتاب‌های تاریخی، معارف دینی و مرجع و کمتر از دیگران کتاب‌های کودکان و نوجوانان، رمان و داستان، هنر و حرفه و علوم غریبه می‌خوانند. دانش‌آموزان و دانشجویان نیز بیشتر از دیگران کتاب‌های تخصصی و کمتر از دیگران کتاب‌های زندگینامه، بهداشت و سلامت و معارف دینی می‌خوانند. همچنین قشر بالای اقتصادی نیز کمتر از دیگر اقشار کتاب‌های دینی، کودکان و نوجوانان، زندگینامه و علوم غریبه می‌خوانند. خانه‌دارها بیشتر از دیگر گروه‌های فعالیت،کتاب‌های کودکان و نوجوانان، رمان و داستان و بهداشت و سلامت مطالعه می‌کنند و کمتر از دیگران، کتاب‌های ادبیات و شعر، تاریخی، مرجع، تخصصی و اجتماعی سیاسی می‌خوانند.

کتاب امانت می‌گیرید؟

۳۵۴۴ نفر کتاب امانت می‌گیرند

۳۲۲۳ نفر کتاب امانت نمی‌گیرند

 نتیجه و نکته: خب هر کس عادتی دارد. مثلا عده‌ای هستند تا کتاب برای خودشان نباشد و مطمئن نباشند که بعد از اتمام مطالعه قرار است آن را به قفسه کتابخانه شخصی‌شان برگردانند، نمی‌توانند آن را بخوانند.

 عده‌ای دیگر با دلایل مختلف از جمله اقتصادی و نیز به این دلیل که نگهداری کتاب را فعلی عبث می‌پندارند یا بنا به دلایل دیگر، اهل امانت‌گرفتن کتاب هستند. درباره دسته اول این را هم بگوییم؛ آنها ممکن است کتابی را امانت بگیرند و بخوانند اما بعدا حتما نسخه‌ای دیگر از همان کتاب را می‌خرند و می‌گذارند در کتابخانه‌هایشان.

از کجا امانت می‌گیرید؟

۱۴۳۰  نفر از کتابخانه عمومی

۹۸۹  نفر از دوستان و آشنایان

۵۵۱  نفر از کتابخانه محل تحصیل

۱۹۷  نفر از کتابفروشی

۱۳۹  نفر از مسجد، حسینیه و مانند آن

 ۱۲۶ نفر از کتابخانه محل کار

 نتیجه و نکته: این جدول هم نکته غیرقابل پیش‌بینی ندارد؛ همچنان مهم‌ترین مرجع امانت‌دادن کتاب‌ها، کتابخانه‌های عمومی هستند و در وهله دوم، مردم از نزدیکانشان کتاب امانت می‌گیرند. بنابراین مدت‌هاست در عادت امانت‌گرفتنِ کتابخوان‌ها تحول خاصی رخ نداده‌است. البته این بخش از تحقیقِ مورد اشاره، نتایج دیگری هم در بر داشته‌است. مثلا مشخص شده افراد ۱۵ تا ۲۵سال، بیشتر از دیگر گروه‌های سنی از کتابخانه محل تحصیل و کمتر از آنان از کتابخانه محل کار، مسجد، کتابفروشی و دوستان و آشنایان و افراد بالاتر از ۶۴سال، بیشتر از دیگر گروه‌های سنی از مسجد و کتابفروشی و افراد میانسال نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر از کتابخانه محل کار کتاب امانت می‌گیرند. زنان نسبت به مردان بیشتر از کتابخانه عمومی و کمتر از آنان از کتابخانه محل کار کتاب امانت می‌گیرند.

همچنین با افزایش سطح تحصیلات و نیز منزلت شغلی، امانت کتاب از کتابخانه محل تحصیل و کار بیشتر و از مسجد و دوستان و آشنایان کمتر می‌شود. دانش‌آموزان و دانشجویان نسبت به دیگر گروه‌های فعالیت، بیشتر از کتابخانه محل تحصیل و کمتر از دیگران از کتابخانه مسجد، کتابفروشی، دوستان و آشنایان و کتابخانه عمومی کتاب به امانت می‌گیرند. شاغلان نیز بیشتر از دیگر گروه‌های فعالیت از محل کار و افراد دارای درآمد بدون کار، بیشتر از دیگران از کتابفروشی کتاب به امانت می‌گیرند.

در سال چقدر کتاب می‌خرید؟

۱۸۴۴نفر ۳ تا ۵ جلد

۱۷۸۵ نفر ۱ تا ۲ جلد

۹۵۰ نفر ۵ تا ۱۰ جلد

۶۰۰ نفر بیش از ۱۰ جلد

 نتیجه و نکته: به نظر می‌رسد کسانی را که در سال بیش از ۱۰جلد کتاب غیر درسی می‌خرند، می‌توان کتابخوان حساب کرد. با این اوصاف، منطقی است آنها در رتبه پایانی این جدول قرار گرفته‌باشند. همچنین این پژوهش در بخش «تعداد جلد خرید کتاب و کتاب موجود در منزل» می‌افزاید: با افزایش سواد و سطح تحصیلات و نیز منزلت شغلی افراد، تعداد جلد خرید کتاب نیز افزایش می‌یابد. همچنین اقشار بالا از نظر اقتصادی نیز تعداد بیشتر از دیگر اقشار، مردان تا حدودی بیشتر از زنان و برعکس خانه‌دارها تعداد کمتر از دیگر گروه‌های فعالیت و افراد میانسال تعداد کمتر از دیگر افراد در گروه‌های سنی کتاب می‌خرند.

در خانه چقدر کتاب دارید؟

۲۳۹۳ نفر ۳ تا ۵ جلد

۲۳۶۴ نفر ۶ تا ۱۰

۲۰۳۶  نفر ۱۱ تا ۲۰ جلد

۱۵۸۹  نفر بیشتر از ۵۰ جلد

۱۴۰۱  نفر ۱ تا ۲ جلد

۱۳۴۴  نفر ۲۱ تا ۵۰ جلد

 نتیجه و نکته: خب بدیهی است که نسبت وثیقی بین این بخش از آمار با بخش قبلی می‌توان یافت. طبعا کسانی که بیشتر کتاب می‌خرند، بیشتر هم در خانه کتاب دارند [یاد جواد خیابانی افتادید؟!]

صابر محمدی - گروه ادبیات و هنر / روزنامه جام جم