طلایی که مردم را بیمار می‌کند

 جنگل‌ هایی درهم‌تنیده و روییده بر تن کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده و در مه پنهان‌شده، که برایشان پرونده ثبت جهانی تهیه و تنظیم شده و چند سالی در فهرست یونسکو در صف تایید و ثبت هستند.

جنگل‌ های ارسباران در امتداد دشت‌ها و مراتع زیبا و سرسبز و رویایی و مزارع طلایی گندم قد کشیده‌اند و طنازی می‌کنند. دشت‌ ها و ییلاقاتی که در جای جای آنها روستاهای آبادی جان گرفته‌اند و به زندگی آدمیان روح و شادی و سرزندگی می‌دهند.

این همه زیبایی و سرخوشی و عطر زندگی اما چند سالی است دستخوش نگرانی‌هایی شده‌است. نگرانی‌هایی که گره خورده به خاک پرگهر و کانی این سرزمین. خاکی که در جای جای آن معادن مس و طلا و سنگ‌های ارزشمند نهفته‌است و حالا شرکت‌های مختلف برای کشف و استخراج آنها به سوی منطقه گسیل شده‌اند.

معدنکاوان می‌گویند برایتان شغل و پول و درآمد می‌آوریم اما روستاییان منطقه که دل‌شان برای صدها و هزاران سال با طبیعتی بکر گره خورده، نگران هستند؛ نگران کوه و دشت و سرزمین‌شان که دارد با ماشین‌های سنگین زیر و رو می‌شود و بیمناک باغ‌ها و مزارع و دام‌هایشان که با آلاینده‌ها و سموم مختلف بیمار و بدحال می‌شوند.

نگرانی از آلودگی آب و خاک منطقه ارسباران تقریبا دی‌ماه 98 به اوج خود رسید؛ همان زمان که جمعی از فعالان و تشکل‌های زیست‌محیطی آذربایجان‌شرقی در نامه‌ای سرگشاده به رئیس قوه قضاییه خواستار ورود دادستان کل کشور به بحران آلودگی معدن طلای اندریان شدند.

آنها در این نامه با تاکید بر ضرورت حفظ سلامت محیط‌زیست برای نسل فعلی و آیندگان، به استفاده از ترکیبات سیانور در استحصال طلا از معدن اندریان اشاره کرده و با ابراز نگرانی از آلوده شدن منابع آب و خاک ارسباران، خواستار دستور ویژه رئیس قوه قضاییه در رسیدگی به بحران زیست‌محیطی معدن طلای اندریان در شهرستان ورزقان آذربایجان‌شرقی شده‌اند.

نگرانی‌ها اما فقط به معدن اندریان ختم نشد و صداهای اعتراض از مناطق دیگری مثل روستای جیغه در شهرستان هریس و روستای انجرد در شهرستان اهر بلند شد؛ از فعالان محیط‌زیستی که نگران نابودی طبیعت بکر خود بودند و روستاییانی که آثار زیان‌بار معدنکاوی را روی آب و زمین و دام‌هایشان می‌دیدند.

انجردی‌ ها به ستوه آمده‌اند

مقصود قدرتی‌انجرد، از اهالی روستای انجرد شهرستان اهر است و حرفه‌اش کشاورزی و باغداری. روستای انجرد نزدیک معدن مس انجرد واقع شده و روستاییان می‌گویند این همجواری مشکلات زیادی را برایشان ایجاد کرده‌است. قدرتی وضعیت زندگی اهالی انجرد را این‌گونه برای جام‌جم نقل می‌کند: طعم و رنگ آب‌های سطحی روستا به‌کلی تغییر کرده و آب‌هایی که ما برای آبیاری باغ‌ها و زمین‌ها و شرب دام‌هایمان از آن استفاده می‌کردیم، به‌کلی آلوده شده‌است. در سه سال اخیر بیش از 500 راس از دام‌های ما تلف شده و احشام ما دیگر باروری ندارند. باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی ما نیز آسیب جدی دیده و محصولات‌مان بیش از 75درصد نسبت به گذشته کاهش یافته‌است. از سوی دیگر معدن برای فعالیت‌های خود آب را پمپاژ می‌کند که این مساله باعث کمبود آب در روستا هم شده‌است.

وی به آلودگی صوتی ناشی از انفجارات معدن هم اشاره کرده و می‌گوید: فاصله معدن تا روستای انجرد بسیار نزدیک است و این باعث می‌شود انفجارهای معدن برایمان بسیار آزاردهنده‌باشد. در برخی مواقع به اهالی اطلاع داده می‌شود تا به دلیل انفجار روستا را ترک کنند و گاهی همین اطلاع‌رسانی هم انجام نمی‌شود. از طرفی با هر انفجار گردوغبار زیادی وارد روستا می‌شود و مشکلات تنفسی برای اهالی ایجاد شده و ساختمان‌های روستا آسیب می‌بینند.

حال ورزقان هم خوب نیست

در زمان حاضر دو معدن طلای «اندریان» و «مزرعه شادی» هم در شهرستان ورزقان در حال بهره‌برداری است که این معادن هم کم دردسر نداشته‌است.

گفته می‌شود معدن طلای اندریان در 90 کیلومتری شمال‌شرق تبریز و در محدوده جنگل‌های ارسباران، ۱۲۰ هکتار وسعت و ۳۰ میلیون تن ذخیره طلا با عیار ۵‌درصد دارد.

مسؤولان محیط‌زیست استان می‌گویند پایش‌های زیست‌محیطی در محدوده معدن انجام می‌شود و آلایندگی خاصی ندارد اما دوستداران محیط‌زیست با اشاره به شواهدی از قبیل تلف شدن دام‌ها در این منطقه به‌دلیل آنچه آنان آلوده‌شدن آب‌ها به ماده سمی سیانور نام می‌برند، فعالیت این معدن را مضر به حال طبیعت و محیط‌زیست می‌دانند.

فقط فعالان محیط‌زیست معترض به فعالیت این معدن نیستند و محمدحسین فرهنگی، نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس نیز شهریور سال گذشته با تاکید بر این‌که تخلفات گسترده‌ای در معدن طلای اندریان روی داده، گفت: با توجه به این‌که زمین و زمان از آلایندگی این معدن داد می‌زنند و شواهد متعددی از آلایندگی آن وجود دارد، از جمله تلف شدن احشام و خشکی درختان منطقه، باید سازمان حفاظت محیط‌زیست در نظر قبلی خود درخصوص عدم آلایندگی این معدن تجدیدنظر کند.

ا...وردی دهقانی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی هم گفته‌یود آلایندگی زیست‌محیطی معدن اندریان اظهرمن‌الشمس بوده و همه هیپ‌های اجرا شده در آن و دانه‌بندی‌های آن غیراستاندارد است. از سویی با توجه به این که محیط‌زیست برای فعالیت آن موافقت صادر کرده باید بر فعالیت‌های صفر تا صد این شرکت نظارت می‌کرد که این کار را نکرده‌است.

بهره‌برداران سردرگم هستند

نگرانی از آلوده‌شدن آب و خاک کشاورزی و آسیب به جان و مال روستاییان اطراف معادن از یک‌سو و آسیب به طبیعت بکر جنگل‌های ارسباران که در انتظار ثبت جهانی است هم از دیگر سو نگرانی‌هایی ایجاد کرده‌است.

مدیر‌عامل شرکت توانگران سهند که در محدوده همجوار با جنگل‌های ارسباران محدوده اکتشافی و معادن در حال بهره‌برداری دارند، شفافیت دستورالعمل‌ها و قوانین و لزوم نظارت مستمر را مهم‌ترین لازمه حفاظت از محیط‌زیست در فعالیت معادن دانسته و به جام‌جم می‌گوید: قانون بهره‌برداری از معادن و قانون حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست منافاتی با هم ندارند. محیط‌زیست محدوده‌های چهارگانه تحت مدیریتی دارد که اجازه هرگونه فعالیت معدنی در محدوده آنها را نمی‌دهد اما متاسفانه حریم همین محدوده‌ها نیز به وضوح مشخص نیست. این مساله در مورد منابع طبیعی سخت‌تر است زیرا دستورالعمل مشخصی وجود ندارد و در هر مورد کارشناس در محل حاضر می‌شود و اعلام نظر می‌کند. نبود دستورالعمل باعث سردرگمی بهره‌بردار و مکتشف شده و هزینه زیادی را برای آنها به بار می‌آورد.

بحران سیانور

مهدیه برزگر نگرانی مردم به‌دلیل استفاده معادن ارسباران از سیانور را موجه دانسته و با اشاره به این‌که درخصوص استفاده از مواد آتش‌زا، روال اداری، نظارت و برنامه‌ریزی کامل وجود دارد اما برای استفاده از سیانور و اسیدها چنین چیزی پیش‌بینی نشده‌است، می‌گوید: اگر چنین چیزی برای سیانور پیش‌بینی نشود پنج سال دیگر ما با بحران سیانور در منطقه روبه‌رو خواهیم بود. فقط بحث استفاده معادن از سیانور مطرح نیست، درواقع هم‌اکنون در اندریان بسیاری از خانه‌ها نیز به کارگاه تبدیل شده‌است و به‌صورت غیرمجاز اقدام به برداشت طلا می‌کنند. کارگاه‌هایی که هیچ سازمانی بر فعالیت آنها نظارت نمی‌کند و سیانوری که استفاده می‌کنند، مستقیما به فاضلاب‌های شهری و روستایی وارد شده و سلامت دام و محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در واقع استفاده از سیانور توسط این کارگاه‌ها بسیار خطرناک‌تر از به‌کارگیری آن توسط معادنی است که تحت نظارت سازمان محیط‌زیست فعالیت می‌کنند. متاسفانه نظارت خاصی بر خرید سیانور وجود ندارد در صورتی که این نظارت بر مواد آتش‌زا بسیار شدید است.

به ما و کوه آیراخلی رحم کنید

ترس از آلایندگی‌های متعدد معدن کاوی به‌ویژه سیانور، تنها دغدغه مردم آذربایجان نیست، برخی از آنها نگران از دست رفتن طبیعت بکر خود هم هستند. مثلا مردم روستای جیغه در شهرستان هریس نگران معدن مسی هستند که اواخر سال گذشته بیخ گوش‌شان پروانه اکتشاف گرفته‌است. شرکت سرمایه‌گذار هم براساس همین پروانه اواخر دی‌ماه ۹۹ به ارسال تجهیزات اکتشافی به روستا و شروع عملیات اجرایی اقدام کرده‌است.

روستاییان جیغه بارها مخالفت خود را با آغاز کار این معدن اعلام کرده و گفته‌اند معدن‌کاوی بر اقلیم و کیفیت هوا، آب‌های سطحی و زیرزمینی و خاک منطقه اثر منفی دارد و آلودگی صوتی زیادی به بار می‌آورد. جیغه طبیعت زیبایی دارد و بسیار خوش‌آب‌وهواست.

این روستا و سایر روستاهای منطقه آب و هوای خوب و طبیعت سرسبزش را مدیون کوه آیراخلی است که سهم بسیاری در جذب ابرهای باران‌زا و نزولات آسمانی دارد. معدن مذکور در دامنه‌ها و ارتفاعات همین کوه و به عبارت دیگر حوضه آبریز این روستا و روستاهای اطراف این کوه و زمین‌های کشاورزی بالادست روستا واقع شده‌است.

آیراخلی و دامنه‌های آن منبع تامین آب آشامیدنی و آب کشاورزی روستای جیغه و سایر روستاهاست و به همین دلیل روستاییان با فعالیت معدن در این منطقه به‌شدت مخالفت می‌کنند و می‌گویند معدن‌کاوی ابتدا حوضه آبریز ما و بعد هم کشاورزی و زندگی و طبیعت زیبای‌مان را دستخوش تغییرات جبران ناپذیر می‌کند؛ پیامدهای ناگواری که مشابه آنها در معادن متعددی از جمله معدن طلای اندریان و … قبلا تجربه شده‌است.

در تعامل با محیط‌زیست فعالیت می‌کنیم
مهرانگیز رحمانی/ معاون امور معادن سازمان صمت آذربایجان‌‌شرقی
منطقه ارسباران با توجه به ویژگی‌های زمین‌شناختی منحصربه‌فرد، یکی از غنی‌ترین مناطق کشور در کانی زایی است و درحال‌حاضر معدن نفلین سینیت کلیبر با استخراج سالانه 75هزار تن ماده‌معدنی، زمینه اشتغال حدود 100نفر را در این منطقه فراهم کرده است؛ البته با انجام اکتشافات تکمیلی و ایجاد صنایع پایین‌دستی امکان ایجاد اشتغال تا چندبرابر شرایط فعلی وجود خواهد داشت و بر این اساس حرکت در مسیر تکمیل زنجیره تولید از اولویت‌های مهم سازمان صمت است. سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان با اهتمام بر رعایت همه قوانین موجود و تاکید بر اصل تعامل با ارگان‌های مربوط به‌ویژه محیط‌زیست، اقدام به صدور مجوز می‌کند. خوشبختانه تا امروز این قانون به‌خوبی رعایت شده است،​ طوری که در سال‌های متمادی به تعداد انگشت شمار شاهد تخلفات زیست‌محیطی در معادن استان بوده‌ایم.

مشاهده سیانور در آب‌های اندریان
فریدون آرمانفر/ مدیر محیط‌زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی
براساس ماده46 قانون توزیع عادلانه آب، وزارت نیرو صرفا وظیفه پایش منابع آب را بر عهده دارد و از بعد آلودگی خود محیط‌زیست باید مساله را بررسی کند، با این حال بنده و همکارانم بارها برای بررسی وضعیت و نمونه‌برداری آب‌های مناطق اندریان درخصوص بررسی آلودگی آنها به محل موردنظر مراجعه کردیم که متاسفانه اجازه این کار را به ما ندادند به همین دلیل اطلاعات دقیقی از وضعیت داخلی منطقه ارسباران نداریم.

براساس پایش رودخانه‌ها و منابع‌آبی توسط سازمان آب منطقه‌ای، موردی از آلودگی توسط سیانور ثبت‌نشده اما آمارهایی که سازمان حفاظت از محیط‌زیست از سایت اندریان و چشمه‌های آن به ما اعلام کرده حاکی از وجود سیانور است. ما فقط منابع آبی را بررسی می‌کنیم و به ما اجازه بررسی منابع آلاینده داده نشده است.

دراین‌خصوص هم که چرا در بررسی‌های سازمان محیط‌زیست سیانور مشاهده شده اما سازمان آب منطقه‌ای چنین موردی را ثبت نکرده است، باید گفت سیانور وقتی جلوی نور آفتاب قرار می‌گیرد بلافاصله حذف‌شده و اثری از آن باقی نمی‌ماند بنابراین تا زمانی که به رودخانه‌هایی که محل نمونه‌برداری ماست و فاصله 700متری از اندریان قرار دارد، برسد این ماده کاملا از بین می‌رود البته نگرانی اصلی درخصوص استفاده از سیانور در پروسه انتقال این ماده به معادن منطقه است، زیرا سیانور از طریق جاده حمل‌ونقل شده و به معدن‌های اندریان برده می‌شود و اگر حادثه‌ای حین این انتقال رخ دهد، همه منطقه با آلودگی بسیار شدیدی مواجه خواهد شد.

در منطقه ارسباران، معدن فعال نداریم
داود غنی‌پور/ معاون محیط طبیعی حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌شرقی
معمولا با استناد به ممنوعیت‌های قانونی، امکان فعالیت‌های معدنی در مناطق چهارگانه تحت‌مدیریت محیط‌زیست میسر نیست. در منطقه حفاظت‌شده ارسباران اولین موردی که در بررسی استعلامات صورت می‌گیرد سوابق فعالیت معدن قبل از تصویب منطقه است که در صورت نبود سوابق از فعالیت معدنی ممانعت می‌شود. خوشبختانه داخل منطقه حفاظت‌شده ارسباران معدن فعال وجود ندارد.

ممانعت از معدنکاوی در جنگل‌های ارسباران
رحیم مهردادی/ مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان‌شرقی
این سازمان فقط در مورد تخریب و تصرف اراضی جنگلی و ملی مسوول است و صدور مجوز فعالیت‌های معدنی منوط به استعلام سازمان صمت از همه ارگان‌های مربوط و نبود محدودیت و ممنوعیت قانونی دراین‌خصوص است. تاکنون از سوی اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری استان مجوزی برای انجام فعالیت‌های معدنی در داخل محدوده جنگل‌های ارسباران صادر نشده است. با این حال بررسی دوره‌ای ماموران یگان حفاظت از فعالیت‌های معدنی، گزارشات مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد از طریق سامانه‌های 139 و 1504 راه‌های ما برای نظارت بر فعالیت معادن است.

خارج از حیطه نظارت ماست
محمد بلوکی/ عضو هیات‌مدیره نظام مهندسی معدن استان آذربایجان‌شرقی
نظام مهندسی معدن در مسائل مربوط به محیط‌زیست هیچ دخالتی ندارد و خارج از حیطه نظارت این سازمان است. وظیفه ما در وهله اول تایید یکی از مهندسان معدن به عنوان مسؤول‌فنی از نظر قانونی برای فعالیت در این حوزه است و ما فقط اجازه بررسی و اعلام‌نظر درخصوص مسائل‌فنی معدن مانند ضریب ایمنی و مواردی از این قبیل را بر عهده داریم و خارج از این حیطه اعلام‌نظر نمی‌کنیم.

امین بیلساز - جام‌جم آذربایجان‌ شرقی