نقش‌هایی که با وضو آفریده شده‌اند

ذوق هنرمندان صاحب سبک و سرشناس ایرانی در پیوند خط و نقاشی ترکیب بدیعی آفریده و کتابت آیه‌های قرآن به‌ ویژه «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» محبوبیت بسیاری میان هنرمندان دارد و در دوره‌های تاریخی به اشکال متفاوتی در هنر خوشنویسی نمایان شده است. پرندگان در عرفان و فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارند، چنان‌که عطار می‌گوید «چگونه پر زند در خون و در گل/ میان راه، مرغ نیم‌ بسمل». مرغ بسمل نیز از دیرباز در هنر ایرانی حضور داشته و هنرمندان با تلفیق این مرغ و «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» به ترکیب تازه‌ای دست یافته و آثار متفاوتی را خلق کرده‌اند. پیدایش این طرح به دوران پایانی تیموریان باز می‌گردد و میان هنرمندان ایرانی غالبا به عنوان یک طرح ابداعی رایج است که به مقتضای سلیقه و ذوق، اثری را در وسع هنری خویش رقم می‌زنند.

در این روزهای پاییزی نیز «پرندگان حق» در آسمان موزه هنرهای فلسطین به پرواز در آمده‌اند و هنرمندان به برکت همین حس درونی و قلم و مرکبشان آنها را روی بوم رها کرده‌اند. این نمایشگاه به همت نگارخانه لاجورد مؤسسه کتاب آرایی ایرانی و موزه هنرهای معاصر فلسطین با ۸۰ اثر مرغ بسم‌ا... از ۶۳ هنرمند معاصر برپا شده که ۵۵ اثر آن در موزه فلسطین و ۲۵ اثر دیگر در نگارخانه لاجورد به دیوار آویخته شده و در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. طبقه همکف موزه با ۲۲ اثر میزبان آثار پیشکسوتان هنر خوشنویسی و نقاشیخط است و تابلوهایی از هنرمندان سرشناسی همچون نصرا... افجه‌ای، جلیل رسولی، صادق تبریزی، اسرافیل شیرچی، علی‌اکبر اسماعیلی‌قوچانی، محمدرضا جوادی‌نسب و... به چشم می‌خورد.
تلألویی از نور،خط و رنگ بر بوم و نقش پرندگانی که با آیه بسم‌ا... الرحمن الرحیم متبرک شده و بر واژه واژه مقدس آن تنیده است، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. برخی تابلوها به زیور شعر، تذهیب و گل و مرغ آراسته‌اند و در آثاری دیگر نیز دو مرغ بسمل به قرینه، نگهبان این آیه متبرک شده‌اند و سبک‌هایی همچون نگارگری، سیاه مشق و استفاده جسورانه از رنگ و آزادی قلم نیز در آثار هنرمندان جوان‌تر دیده می‌شود.
با این حال وقتی رو به‌ روی چنین آثاری می‌ایستید و به آنها می‌نگرید حتما این سوال در ذهنتان ایجاد می‌شود که هنرمند در زمان خلق اثرش به چه می‌اندیشیده یا این حس را چگونه به تصویر درآورده، نقطه آغاز و پایان برایش کجا بوده و حس الهی را چطور در اثرش جاری کرده است؟

وقتی برای پروردگار قلم می‌زنیم باید بهترین را عرضه کنیم
جلیل رسولی، هنرمند پیشکسوت خوشنویسی که اثرش در این نمایشگاه حاضر است، درباره حس و حال خود از خلق تابلوی مرغ بسمل به جام‌جم می‌گوید: برخی کارها قابل تفسیر نیستند اما وقتی هنرمند می‌خواهد نام پروردگار را ثبت کند باید کاری در خور توجه، شأن و منزلت او انجام دهد، چرا که خداوند مظهر زیبایی و خاستگاه نور است و من نیز سعی کردم بهترین کار خودم را عرضه کنم.
وی با بیان این‌که همیشه در خلق آثارش چنین نگاهی دارد، ادامه می‌دهد: معتقدم اثر هنری باید درجه یک باشد و آثار درجه دو و سه چندان قابل اعتنا نیستند و دستیابی به اثر باکیفیت در نتیجه ریاضت و توجه هنرمند به دست می‌آید.

بی‌وضو دست به قلم نمی‌برم
رسولی در پاسخ به این‌که چه شاخصه‌هایی باید در تولید آثار هنری با گرایش‌های معنوی و حسی وجود داشته باشد تا هنرمند درگیر سوژه شود، به جام‌جم می‌گوید: به نظرم هنر با خودش رازهایی نهان به همراه دارد، مثلا من هیچ‌گاه بی‌وضو دست به قلم نمی‌برم و اینها مواردی است که روی یک اثرهنری تاثیرگذار است. خوشبختانه همه هنرمندان خوب کار می‌کنند و هنر هر فردی به اندازه توانایی و داشته‌هایش تجلی پیدا می‌کند و البته لطف خداوند هم باید شامل حال او بشود.
این هنرمند در توضیح این‌که چگونه می‌توان در خلق موضوعی واحد اما نگاهی متنوع داشت و فرآیند حسی با مخاطب را حفظ کرد، یادآور می‌شود: برخی به یک شیوه متداول کار می‌کنند و زمانی که متوجه می‌شوند این سبک طرفدار دارد همان را تکرار می‌کنند. به نظرم این نگاه با خود مخاطراتی به همراه دارد. من شخصا از تکرار فراری هستم و اگر از اهل فن سؤال کنید درباره من می‌گویند رسولی آدم را غافلگیر می‌کند. من فرار از تکرار را یکی از رازهای موفقیت می‌دانم اما ریسک کردن هم مسائل خاص خودش را دارد. فرض کنید هنرمندی که به سبکی خاص شناخته می‌شود اگر بخواهد اثر جدیدی ارائه کند ممکن است با مشکل مواجه شود اما تا به حال برای من چنین اتفاقی نیفتاده و با این‌که ۳۸ نمایشگاه انفرادی فقط در ایران داشته‌ام اما سعی کردم هر نمایشگاهم با دیگری متفاوت باشد.
رسولی با بیان این‌که راز فرار از تکرار در جسارت هنرمند نهفته است، می‌گوید: هنر با نوآوری و خلاقیت است که به اینجا رسیده اما برخی صرفا قدما را الگو قرار می‌دهند و معتقدند فقط آنها درست می‌گویند، در حالی که در کنار پذیرفتن آنها باید این را هم در نظر گرفت که ما هنرمند سال ۱۴۰۰ هستیم و باید کاری متفاوت انجام دهیم و حرفی برای گفتن داشته باشیم.

سال‌هاست هوای مرغ بسم‌ا... دارم
اما اسرافیل شیرچی، هنرمند پیشکسوت خوشنویسی که با اثری قابل توجه در این نمایشگاه حضور دارد درباره پیوند عاطفی خود با مرغ بسمل به خبرنگار ما می‌گوید: سال‌هاست هوای مرغ بسم‌ا... دارم و نشان مخصوص خودم را هم پیدا کردم و آثارم به نوعی احوالات خودش را دارد. طی ۲۰ سال اخیر آثاری را در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌ها در داخل و خارج از ایران به نمایش گذاشتم و نخستین‌بار شهرداری کن در جنوب فرانسه اثری از مجموعه سیاه مشق‌های مرغ بسمل مرا به عنوان کارت دعوت جشنواره چاپ کرد.
شیرچی درباره ویژگی‌های طراحی این نماد می‌گوید: به اعتقاد من مرغ بسمل احوالات بسیار متبرکی دارد و می‌توان گفت هنرمند به نوعی به این معبد و مرغ‌های بسمل که قدسی و پاکیزه هستند، پناه می‌برد. در این تابلو من هم شیوه‌های خاص خودم را داشتم و با همان قلم، مرغ بسمل را خلق کردم و یاری برایش افزودم که به نظرم تقارن، ریتم و موسیقی خوبی دارد.
این هنرمند خوشنویس درباره استفاده از رنگ در طرح‌های روحانی و آیینی می‌گوید: خاصیت هر کشوری به رنگ‌هایش است، به دلیل این‌که سرزمین ما آفتاب رخشانی دارد دنیای رنگ‌های روشن و تند است و نگاهی به مساجد و مقابر این مرز و بوم نشان می‌دهد رنگ‌های حاکم بر این فضا برگرفته از روح و روان همین سرزمین است. طبیعتا رنگ‌هایی که هنرمندان در آثارشان استفاده می‌کنند برداشتی از زندگی هنری و خلوت‌های معنویشان است. رنگ طلایی نیز در اغلب این‌گونه آثار وجود دارد و اگر خوب به کار گرفته شود رنگی قدسی و گرم است و از دیرباز و به‌ویژه دوران رنسانس و باروک مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
شیرچی ادامه می‌دهد: من نیز در تابلویم گوشه‌ای از رنگ‌های گرم سرزمین‌مان را منعکس کردم که بیشتر از رنگ فرش‌ها و نقوش قدیمی برآمده و مرکبی که استفاده شده نیز ترکیب سه‌رنگ قرمز است تا با رنگ سیاه همخوانی و هارمونی داشته و از طرفی کنتراست لازم برای توازن مرغ بسمل را فراهم کند.
به گفته این هنرمند، مرغ حق نمایشگاه قابل تأملی است و خوشبختانه استقبال خوبی هم از آن شده و امیدوارم چنین نمایشگاه‌هایی به طور مدام برگزار شود تا هنرمندان بتوانند پنجره‌های روحی و معنوی خودشان را به سمت مردم بگشایند.

خیلی‌ها کپی کار شده‌اند
غلامحسین الطافی، دیگر هنرمند حاضر در نمایشگاه، به اهمیت رنگ در نقوش اسلامی و مذهبی اشاره می‌کند و درباره رنگ‌های پرکاربرد در این نوع طراحی به خبرنگار ما می‌گوید: طلا، رنگی خالص است و با هیچ رنگی ترکیب نشده و آن خلوص را از خورشید، نور و آسمانی بودن گرفته و معمولا هنرمندان در آثارشان از ورق طلا و رنگ طلایی استفاده می‌کنند، سبز نیز در دین ما رنگی روحانی است و در نقاشی قدما از اهل بیت(ع) مانند تابلوی عاشورای استاد فرشچیان به طور ویژه از رنگ سبز استفاده شده است.
این هنرمند در ادامه گفته‌های خود راز خلاقیت و تازگی مرغان بسمل در نمایشگاه پرندگان حق را عبور از ورطه تکرار و لزوم عشق به هنر می‌داند و می‌گوید: به نظر من حفظ خلاقیت به‌ویژه در دوران حاضر کار بسیار سختی است، زیرا در گذشته تعداد هنرمندان نقاشیخط کم و از طرفی خلاقیت هم بیشتر بود اما هنرمندان امروز پس از یکی دو سال کار کردن به تکرار می‌رسند و مخاطب عادی نیز درجه کیفی کارها را تشخیص نمی‌دهد. با این حال معتقدم کار کردن بهتر از کار نکردن است اما متأسفانه جوان‌ها مطالعه ندارند، درباره خط و هنر تحقیق نمی‌کنند و اکثرا کپی کار شده‌اند و پس از چند جلسه کلاس گمان می‌کنند استادند و آموزش‌های غلط می‌دهند و متاسفانه پول‌های کلانی هم می‌گیرند. اما خوشبختانه آثار این نمایشگاه این‌طور نیست و هنرمندان خوبی در آن حضور دارند. به نظرم همه اینها به عشق بازمی‌گردد، اگر عشق به هنر واقعی باشد هنرمند به تکرار نمی‌افتد.
در پایان به شما پیشنهاد می‌کنیم اگر اهل گالری‌گردی هستید و ذوق تماشای آثار هنری دارید حتما سری به موزه هنرهای فلسطین بزنید. قدم زدن و حضور در نمایشگاه پرندگان حق هر بیننده‌ای را حتی برای لحظاتی کوتاه از هیاهوی زندگی روزمره دور می‌کند و به تحسین از هنر و تلفیق آن با معنویت وا می‌دارد. این نمایشگاه تا پنجم آبان ادامه خواهد داشت و علاقه‌مندان برای بازدید از آن می‌توانند هر روز از ساعت ۱۰ تا ۱۸ به خیابان بزرگمهر، تقاطع خیابان فلسطین (نگارخانه لاجورد) و خیابان بزرگمهر، تقاطع خیابان برادران مظفر (موزه هنرهای معاصر فلسطین) مراجعه کنند.

تابلویی که ۷ ماه طول کشید
یکی از تابلوهای چشم‌نواز این نمایشگاه که ترکیبی از نقاشی و خط است و متعلق به غلامحسین الطافی است. او درباره اثر خود این‌گونه توضیح می‌دهد: تکنیک این اثر مرکب، اکریلیک، رنگ روغن و سبک کار نقاشیخط است که البته بیشتر به نقاشی تمایل دارد تا خط و اگر به آن دقت کنید بسیار رها و آزاد نوشته شده و برآمده از یک کار حسی است. پس از اتمام این اثر تلاش کردم دو تابلو مانند آن را طراحی کنم که به هیچ عنوان مانندش درنیامد، زیرا حسی که در زمان خلق این اثر داشتم بسیار متفاوت بود. این هنرمند درباره فرآیند خلق تابلوی خود در نمایشگاه می‌گوید: برای اجرای این اثر طرحی نداشتم، بوم سفید پیش رویم بود و از دم مرغ بسمل آغاز کردم که به‌ سرعت کشیده شد. تمام خطوط سریع نوشته شده زیرا اگر حرکت قلم آهسته باشد به آن قوت در نمی‌آید اما تکمیل کار نزدیک به هفت ماه زمان برد و شاید این روند به این دلیل به طول انجامید که برای هر بخش آن مدت‌ها زمان صرف شد. به طور مثال خطی می‌کشیدم و یک هفته به آن نگاه می‌کردم و سپس خط بعدی را می‌کشیدم. در واقع این اثر با حسی که به من می‌داد خود به خود خلق شد؛ البته چند مرتبه قسمت فوقانی تابلو تغییراتی داشت که آن را اصلاح کردم و در نهایت به این اثر تبدیل شد و از نتیجه کار راضی هستم.