اژدر کوه بلعیده می‌شود؟ (+عکس)

یکی از این هزاران دیدنی تاریخی ایران زمین اژدرکوه افسانه‌ای است، کوهی زیبا که در شمال شرقی مشهد قرار گرفته و نه‌تنها از فراز آن مشهد بسیار دیدنی‌تر است بلکه در کنار کوه‌های جنوبی شهر مشهد نقش صافی‌های تعادلی هوای این کلانشهر را بازی می‌کند و این صرف‌نظر از اهمیت منابع طبیعی موجود در دامنه‌های این کوه و صد البته جایگاهش در نزد اهل کوه و کوهنوردی خراسان است.

جایگاهی که کافی است آخر هفته سری به دامنه این کوه افسانه‌ای بزنید تا با دیدن گروه‌های مختلف کوهنوردی آماتور و حرفه‌ای به آن پی ببرید اما این میراث با ارزش با وجود تمام ویژگی‌های مثبتی که دارد و ذکر شد و حتی به‌رغم ذکر نامش در شاهنامه حکیم بزرگ توس فردوسی و همچنین گرشاسپ‌نامه اسدی طوسی، چندسالی است که اسیر دست افرادی است که برای برداشت آهک و گچ خاکی در دل آن مشغول حفاری و ایجاد زخم‌های متعدد روی پیکرش هستند.

ماجرایی که اگر ادامه پیدا کند بی‌شک نه‌تنها بخشی از تاریخ افسانه‌ای ایران نابود می‌شود بلکه مشهد و مشهدی‌ها در آینده‌ای نه‌چندان دور گرفتار معضلات زیست‌محیطی بسیار هولناکی خواهند شد.

روستای فارمد نزدیک‌ترین منطقه مسکونی به اژدرکوه، غول خفته در بستر دشت مشهد است که تا همین چند سال پیش که خبری از معدنکاوی و انفجار کوه و تردد بی‌وقفه کامیون‌های حامل مواد معدنی نبود، روستایی آباد و سرشار از شور زندگی بود.

در دشت‌هایش مزارع طلایی گندم با وزش هر نسیم موج می‌زد و به رقص در می‌آمد و در دامنه‌های کوهپایه‌های نزدیک به آن گله‌های دام با صدای نی چوپان از صبح تا به غروب از این سو به آن سو می‌رفتند. عطر نان توی کوچه و پس‌کوچه‌های روستا پخش بود و صدای خنده کودکان در دشت جاری.

حالا اما فارمد، سوت و کور است، دیگر نه خبری از آن مزارع طلایی گندم هست و نه از صدای نی چوپانان و گله‌هایشان. روستا هم خلوت شده و عطر نان و رنگ خنده کودکان ندارد، چون معدنکاوان دل و روده اژدرکوه را بیرون کشیده و گردوخاکش را توی حلق روستا و مزارع و آبادی‌اش کردند.

اشتغال 20 نفر در مقابل بیکاری 80 خانواده

رئیس شورای اسلامی روستای فارمد درباره ماجرای ورود معدنکاران به این خطه می‌گوید: فارمد روستایی است که زندگی در آن برپایه کشاورزی و دامداری شکل گرفته و این امر قرن‌ها ادامه داشته است و ساکنان روستا به‌رغم اطلاع از وجود معدن گچ در اژدرکوه، هیچ‌گاه سراغ برداشت از آن نرفتند تا این‌که در ابتدای دهه 90 افرادی غیرمحلی از وجود آهنگ در این کوه مطلع شده و بدون اطلاع محلی‌ها مجوز استخراج از آن را گرفتند.

محسن هادیان‌فر انجام انفجارهای فراوان در کوه برای کشف معادن بیشتر و گرد و خاک‌های به هوابرخاسته از تردد کامیون‌ها را باعث نابودی کشاورزی و دامداری در روستای فارمد دانسته و می‌افزاید: وقتی ما به این اقدام اعتراض کردیم، برخی مسؤولان اهالی روستا را مانع اشتغال‌زایی اعلام کردند، در حالی که این معدن اگر برای ۲۰ نفر اشتغال زایی کرده باشد، باعث بیکاری حدود ۸۰ خانواده روستایی هم شده است.

مهاجرت ناخواسته

رئیس شورای اسلامی روستای فارمد با بیان این‌که سالانه صدها تن گندم و جو در همین زمین‌ها تولید می‌شد که دیگر نمی‌شود و تولید گوشت قرمز را هم با از  بین رفتن دامداری از دست داده‌ایم، می‌افزاید: امروز به‌جز آلودگی هوا و آلودگی صوتی ناشی از انفجار و منظر نامناسب ناشی از پارک کامیون‌ها، به‌دلیل از  بین رفتن کشاورزی و دامداری بسیاری از اهالی این روستا بیکار و مجبور به مهاجرت به مشهد و دیگر شهرهای کشور شده‌اند.

هادیان‌فر می‌افزاید: در ماده ۴۳ برنامه ششم توسعه تاکید شده که هرگونه فروش و اخذ پروانه بهره‌برداری معادن باید با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی و حداقل تخریب منابع طبیعی باشد اما متاسفانه در این منطقه این اتفاق نیفتاده و این ماده به فراموشی سپرده شده است.

وی تاکید می‌کند: اگر از همه این موارد بگذریم، از نابودی کوهی که مردم ما قرن‌ها با آن خاطره دارند و برایشان نشانه یک اسطوره است، نمی‌توان گذشت. اژدرکوه گنج بی‌پایانی است که با اندک سرمایه‌گذاری در آنجا می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین مراکز توریستی ما تبدیل شود.

نابودی مثلث طلایی گردشگری مشهد

محمد صاحبکار، یکی دیگر از اهالی فارمد است که به‌عنوان یک کوهنورد بارها بر فراز قله اژدرکوه قدم گذاشته است.‌ او به ما می‌گوید: اژدرکوه به مراتب بیش از آهکی که از آن برداشت می‌شود برای ایران ارزش دارد.‌ اگر به این کوه بها داده شود، می‌تواند در کنار کشف‌رود و روستای پاژ، یک مثلث طلایی گردشگری شود که هر روز گردشگران برای بازدید آن صف بکشند.‌ این در حالی است که امروز تنها برای برداشت آهک چندین حفره در دل آن ایجاد شده و منظرش را نابود کرده است.‌

صاحبکار می‌افزاید: نامش اژدرکوه است اما ما محلی‌ها به آن هجده‌کوه هم می‌گوییم زیرا یک سلسله‌کوه با دره‌های فراوان و سرسبز است که سالانه کوهنوردان زیادی برای صعود به اینجا می‌آیند.‌ از سر اژدها صعود را شروع کرده و طول کوه را پیمایش می‌کنند.‌ اژدرکوه ارتفاع زیادی دارد و با صعود به آن، همه دشت زیر پایتان قرار می‌گیرد.‌

تخریب زیبایی به چه قیمت؟

این کوهنورد می‌گوید: متأسفانه چند سالی است به اسم معدن آهک، شروع به نابودی کوه کرده‌اند.‌ هر چند متر یک جا را منفجر کرده و یک بیل مکانیکی بردند و کوه را زخمی کردند.‌ وقتی معدنی روی کوه مجوز می‌گیرد، رسما آن منطقه شخصی می‌شود و همین امر باعث شده برای صعود کوهنوردان هم مشکلاتی ایجاد و عملا حضور آنها کمرنگ شود.‌ معدن سیمان در همین نزدیکی 50 سال است کار می‌کند اما یک‌هزارم به این معدن آسیب نزده است.‌

صاحبکار می‌افزاید: من به کوه‌های زیادی صعود کرده‌ام.‌ به جرات می‌گویم اژدرکوه، یکی از کوه‌های زیبای ایران است.‌ نمی‌دانم چرا اجازه می‌دهند منظر کوهی به این زیبایی را که نامش در شاهنامه هم آمده است، خراب کنند، آن هم فقط به دلیل برداشت آهک که یکی از فراوان‌ترین سنگ‌های معدنی ایران است! همین اطراف مشهد پر است از سنگ آهک.‌

میراث چیزی به ما نگفت

محلی‌ها در حالی از ارزشمندی کوه و پیامدهای تلخ معدنکاوی در دامنه‌های آن به ما می‌گویند که محمد توکلی، معاون امور معادن اداره صمت خراسان رضوی از ارسال‌نشدن گزارشی مبنی بر ارزشمند بودن این کوه به اداره خود خبر می‌دهد و می‌گوید: از ابتدای فعالیت معدن اژدرکوه تاکنون، میراث فرهنگی هیچ اخطاری به ما نداده است.‌ ضمن این‌که طبق قانون معادن، میراث باید محدوده محوطه‌های میراثی و حریم آن را به ما اعلام کند تا در سامانه «کاداستر» معادن بنشیند و ما اصلا مجوزی برای آن محدوده‌ها صادر نکنیم.‌ در این صورت دیگر دچار چنین مشکلاتی نمی‌شویم.‌ این در حالی است که تاکنون چنین گزارشی به دست ما نرسیده و حتی نمی‌دانستیم اژدرکوه ارزش تاریخی یا میراثی دارد.‌

مجوز بهره‌برداری، 8 سال دیگر تمدید شد

توکلی می‌افزاید: از سال 92 که ماده 24 قانون معادن مبنی‌بر لزوم دریافت استعلام از حدود هشت نهاد ازجمله میراث فرهنگی برای صدور مجوز بهره‌برداری معادن تصویب شده، اداره صنعت، معدن و تجارت استان مجوزی بدون رأی مثبت این نهادها صادر نکرده است.‌ البته اولین مجوز معدن آهک اژدرکوه سال۱۳۹۰ برای مدت ۱۰سال صادر شد که نیازی به دریافت استعلام از اداره میراث فرهنگی نبود.‌ از سویی مجوز این بهره‌برداری به‌دلیل نرسیدن هیچ گزارشی درباره ارزشمند بودن این کوه به درخواست بهره‌بردار تا اردیبهشت سال ۱۴۰۸ تمدید شده است.‌

معاون امور معادن اداره صمت خراسان رضوی در پایان می‌گوید: تنها درصورتی‌که معدن در طول ۱۰سال در حریم شهر قرار گیرد، یا محدوده محیط‌زیستی اعلام شود یا میراث فرهنگی، اثری تاریخی در محدوده معدن ثبت ملی کرده باشد و به ما اعلام کند، برای تمدید مجوز معدن دوباره استعلام می‌گیریم، درغیراین صورت ما الزام به گرفتن استعلام دوباره نداریم.‌

تلاش می‌کنیم اژدرکوه را ثبت ملی کنیم

و اما شنیدن سخنان کارشناسان میراث فرهنگی خراسان هم جالب توجه است، آنجا که طغرایی، مسؤول اداره ثبت میراث فرهنگی استان می‌گوید: من تا به حال چندین‌بار به اژدرکوه رفته‌ام و به دنبال سرنخی می‌گردم که این کوه را ثبت کنم اما هنوز نتوانسته‌ام مدرک مهمی بیابم و پرونده ثبتی اژدرکوه را تهیه کنم.‌

طغرایی می‌افزاید: تلاش می‌کنیم پرونده اژدرکوه را نیز از منظر اسطوره‌ای تهیه کنیم اما نمی‌دانیم از سوی کمیته ثبت کشور مورد قبول قرار می‌گیرد یا خیر زیرا نه‌تنها این کمیته بسیار سختگیر بوده و توجیه‌کردن اعضای آن سخت است بلکه تاکنون اثری به صرف نامبرده شدن در شاهنامه یا به‌دلیل اسطوره‌ای بودن در فهرست میراث ملی ایران جای نگرفته است.‌

پیگیری اضطراری

اما رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان مشهد هم در این باره می‌گوید: بنا بر قانون، سازمان صمت برای صدور پروانه بهره‌برداری و اکتشاف، تنها در زمین‌های چهارگانه تحت حفاظت محیط‌زیست از محیط‌زیست استعلام می‌گیرد و از آنجا که اژدرکوه در محدوده نظارتی سازمان محیط‌زیست قرار ندارد، برای صدور پروانه، استعلامی هم از این سازمان گرفته نشده است. با این حال از آنجا که اژدرکوه یک کوه شمالی مشهد است که می‌تواند قد علم کند و مانع ورود آلودگی به شهر شود، اداره محیط‌زیست موظف است از منظر پایش هوا بر کار معادن اژدرکوه نظارت کند و در روزهای آینده به صورت اضطراری این موضوع را در دستور کار قرار خواهیم داد.

مهلت 2ماهه برای ثبت ملی اژدرکوه

حجت‌الاسلام پژمانفر با تشکیل نشستی با نمایندگان مردم روستای فارمد، برخی از کوهنوردان و اعضای سمن‌های دغدغه‌مند و تعدادی از مسؤولان مربوط به این امر ورود پیدا کرد.

پژمانفر در این نشست و پس از شنیدن نقطه‌نظرات مختلف گفت: اژدرکوه یک سرمایه ملی و اجتماعی است که باید حتما حفظ شود. میراث فرهنگی باید این اثر را به عنوان اثر معنوی ثبت کند، زیرا این کوه جزو باورها و هویت ملی مردم به شمار می‌آید.

وی با بیان این‌که به گفته مسؤولان میراث فرهنگی ثبت اثر دو ماه بیشتر وقت نمی‌خواهد، تاکید کرد: مسؤولان میراث فرهنگی از الان تا دو ماه فرصت دارند این اثر را به ثبت برسانند، چون اثر ثبتی باید ثبت شود.

نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: پروانه بهره‌برداری معدن ایجاد شده در اژدرکوه طبق اسناد باطل شده است و برای فعالیت دوباره باید استعلام جدید گرفته شود و بعد از استعلام از میراث فرهنگی درباره فعالیت دوباره این معدن طبق قانون تصمیم‌گیری خواهد شد، باید طوری کار انجام شود که نه معدنکار و نه کشاورزان و اهالی روستا متضرر شوند.

وی درباره ادعای میراث فرهنگی مبنی بر نبود نشانه‌های تمدنی در اژدرکوه گفت: نشان داشتن تنها به وجود آثار سفالی و اینها نیست، بلکه نشان این کوه به عنوان نماد و سمبل، تداعی‌کننده داستان پهلوانی است که می‌آید و راه کشف‌رود را باز می‌کند.

اژدهای توس در افسانه‌ها

اژدرکوه، برترین قله کوه‌های شمال مشهد است که در افسانه‌های کهن ایرانی از آن فراوان نام برده شده است. در اسطوره‌های باستانی ایران آمده است روزگاری اژدها با بند آوردن آب کشف‌رود که در دوران نه چندان دور، شاهرگ حیاتی توس بود و در فاصله اندکی از کوه مزبور جاری است، خواب و آرامش را بر مردم توس حرام کرد تا این‌که پهلوانی تن به خطر داده و آن اژدهای کوه مانند را کشته و جسدش را از مقابل رودخانه به دور انداخت. جسدی که به مرور زمان سنگ شد و به این گونه اژدرکوه پدید آمد.

اسدی توسی در «گرشاسب نامه»، کشتن این اژدها را به گرشاسب نسبت داده اما حکیم فردوسی بزرگ در شاهنامه این دلاوری را به سام پدر زال و جد رستم مربوط دانسته و آورده است: «کشف‌رود پرخون و زرداب شد/ زمین جای آرامش و خواب شد.»

ناگفته نماند اهالی روستای فارمد که نزدیک‌ترین زمین مسکونی به این کوه افسانه‌ای است، روایتی دیگر در این باره نقل می‌کنند و از حضرت علی(ع) به عنوان پهلوان کشنده اژدها نام می‌برند.

تلاش‌های مردمی برای حفظ اژدرکوه

مسؤول کارگروه حفاظت محیط‌زیست هیات کوهنوردی خراسان رضوی یکی دیگر از گلایه‌مندان معدنکاوی روی اژدرکوه است که می‌گوید از هفت سال پیش، اعتراض خود را با ارسال نامه‌هایی به ارگان‌های مختلف اعلام کرده است.

نظام‌دوست ادامه می‌دهد: آخرین نامه این هیات ۲۳ مرداد امسال به سرپرست دادسرای ناحیه ۷ مشهد ارسال و رونوشت آن به اداره‌های منابع طبیعی و محیط‌زیست نیز فرستاده و در آن تاکید شده است اژدرکوه بیش از نیم قرن است پاتوق کوهنوردان خراسانی شده است. نزدیکی این کوه به مشهد، شکل اژدها مانند آن، وجود سوراخ‌هایی در یال کوه معروف به نفس اژدها و سنگی بودن آن باعث شده هر ماه دست‌کم سه برنامه کوهنوردی به مقصد این کوه برگزار شود، در حالی که انفجارها سلامت کوهنوردان را به خطر می‌اندازد.

البته جز صاحبکار و اعضای شورای اسلامی فارمد هم در این مدت بیکار نبوده و نامه‌هایی در اعتراض به نابودی کوه تاریخی اژدرکوه خطاب به چند نهاد فرستاده اما کسی صدایشان را نشنیده است. همچنین اعضای تعدادی از سازمان‌های مردم‌نهاد خراسان رضوی از جمله دیده‌بانان آب خراسان و انجمن توسعه گردشگری چهارباغ هم با نامه‌نگاری با برخی مسؤولان خواستار حفاظت از اژدرکوه به عنوان این نماد اسطوره‌ای و میراث تاریخی مهم دشت توس در برابر تخریب معدنکاران شده‌اند.

رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم