تلاقی تاریخ و تجدد در یک سازه باشکوه

اما بعید می‌دانیم عمارت باشکوهی که اخیرا کار ساخت و ساز آن در قلب این فضای سبز به پایان رسیده هم شهرتی به وسعت نام کوهسنگی داشته باشد و هموطنان زیادی از کاربری آن باخبر باشند.

از این بنای پرابهت با معماری مدرن پس از سال‌ها ساخت و ساز، در سال 95 پرده‌گشایی شد تا دریچه‌ای باشد به روی گذشته‌های دور ایران زمین؛ جایی برای نگهداری اشیای تاریخی، باستانی و هنری فرهنگی سرزمین خراسان که ساکنان سرزمین آفتاب را به نیاکان‌شان پیوند می‌دهد.

این معماری باابهت چیزی نیست جز موزه بزرگ خراسان و دومین موزه منطقه‌ای شرق ایران؛ موزه‌ای با طراحی و معماری مدرن و منحصربه فرد در فضایی سرسبز و خوش آب‌و‌هوا که گام برداشتن به سوی آن می‌تواند همزمان لذت درک سه وجه طبیعت، تاریخ و معماری مدرن را پیش چشم آدم بیاورد.

با این همه، این موزه تماشایی بازدیدکنندگان چندانی ندارد و گویی با تمام شکوه و بزرگی‌اش مثل یک جامه نامرئی از چشم شهروندان و مسافران پنهان مانده است.

اطلاع از کم و کیف شکل‌گیری این موزه و علت استقبال کم و بازدیدکنندگان اندکش، ما را بر آن داشت به سراغ علی صفرنژاد، مدیر موزه بزرگ خراسان برویم و گپ و گفتی با او بزنیم. صفرنژاد که مدرس دانشگاه است، از سال 1394 در این موزه فعالیت می‌کند.

از موزه بزرگ خراسان بگویید و این‌که ایده طراحی و ساخت آن کی و چگونه شکل گرفت؟

ایده ساخت یک موزه بزرگ و ارزشمند در خراسان در سال 1356شمسی مطرح و مقرر شد این سازه با توجه به تاریخ، تمدن و فرهنگ غنی و دیرپای خراسان بزرگ، در محل پارک ملت فعلی ساخته شود که با شروع انقلاب و سپس جنگ تحمیلی، اجرای این پروژه به تعویق افتاد و مسکوت ماند. در سال 1371 اما با پیگیری‌های مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان، روانشاد ذبیح‌ا... خلوصی راد مجدد این موضوع مطرح شد و پس از اخذ مجوزهای لازم از وزارت میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع‌دستی کشور و همچنین توافق ایجاد شده بین شهرداری مشهد و میراث فرهنگی استان، زمینی به متراژ4900مترمربع در داخل بوستان کوهسنگی مشهد به آن واگذار و عملیات عمرانی ساخت در سال 1384 آغاز شد. ساخت سازه این موزه 9سال به طول انجامید و درنهایت در بهمن سال 1393 تکمیل و از آن رونمایی شد. طراح موزه روانشاد دکتر محمد امین میرفندرسکی بود که در مسابقه انتخاب بهترین طرح برای موزه خراسان، با الگو از قصر خورشید کلات نادری، موزه را طراحی کرد.

این موزه 18000مترمربع زیربنا دارد و در12 طبقه اسمی و هفت‌طبقه کاربردی ساخته شده است.

از محتوای موزه بگویید و این‌که اشیای آن مربوط به چه بازه‌های زمانی هستند.

محتوای موزه بر اساس معرفی فرهنگ و تمدن دیرینه و غنی خراسان در طول تاریخ برنامه‌ریزی و انتخاب شده است؛ یعنی از 800هزارسال پیش که نخستین انسان‌های ابزارساز دنیا در کناره رودخانه کشف‌رود مشهد، کهن‌ترین دست‌افزارهای سنگی را ساختند تا دوران تاریخی، اسلامی و معاصر. در ضمن از سال 1395 بررسی طرح محتوایی موزه بزرگ خراسان زیرنظر بیش از50 متخصص در حوزه‌های مختلف آغاز شده و هم اکنون مراحل پایانی خود را طی می‌کند. در این طرح تمام دستاوردهای مادی و معنوی(میراث ملموس و ناملموس)خراسان مورد شناسایی و معرفی قرار گرفته و درحال حاضر بخشی از آنها به نمایش درآمده است.

هدف از ساخت موزه‌ای با این ویژگی ساختاری و محتوایی در شرق کشور چه بوده است؟

هدف از ساخت این موزه، نمایش آثار مرتبط با تمدن و فرهنگ اصیل و ارزشمند خراسان تاریخی است که حلقه واسط تمدن‌های میان رودان و سیستان با تمدن‌های مناطق شمال و غرب بوده است.

این موزه چه رتبه و جایگاهی میان موزه‌های کشور دارد؟

موزه بزرگ خراسان به عنوان دومین موزه استاندارد ایران پس از موزه ملی ایران باستان و دومین موزه منطقه‌ای شرق کشور از جایگاه ارزشمندی میان موزه‌های کشور برخوردار است و از ظرفیت بسیار بالایی برای ترویج فرهنگ موزه‌گردی دارد.

مزیت و تفاوت این موزه با سایر موزه‌های مشابه در کشور به‌ویژه موزه‌های مشابه در تهران و موزه منطقه‌ای جنوب شرق کشور در زاهدان در چیست؟

مزیت اصلی این موزه شاید تخصصی‌بودن آن به عنوان تنها موزه تخصصی و جامع خراسان است. در این موزه ما سعی کرده‌ایم براساس شاخص‌های سازمان جهانی یونسکو برای موزه‌ها برنامه‌ریزی و اقدام کنیم. در این خصوص می‌توان به راه‌اندازی موزه کودکان و نوجوانان، آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای ورود و استفاده کم توانان به عنوان یکی از شاخص‌های موزه‌ای یونسکو و برپایی نمایشگاه‌های متعدد از آثار موزه‌ای و هنری در آن اشاره کرد. معرفی برگ‌هایی از بزرگ‌ترین قرآن جهان و اهدای حدود 500 شیء تاریخی از سوی دوستداران میراث فرهنگی به موزه از دیگر ویژگی‌های مهم موزه بزرگ خراسان به شمار می‌رود.

میزان استقبال از موزه بزرگ خراسان قبل از پاندمی کرونا و در دوران کرونا چطور بوده است؟

پیش از بحران کرونا میزان بازدید از موزه حدودا 50 نفر در روز بود. از تاریخ 20فروردین 1399 به‌دلیل پاندمی کرونا و بخشنامه ستادملی کرونا تاکنون موزه تعطیل بوده است که خوشبختانه باتوجه به تغییر وضعیت مشهد از قرمز به نارنجی، مجدد از روز شنبه مورخ 20/6/1400 موزه‌ها و اماکن فرهنگی تاریخی خراسان رضوی از جمله همین موزه بازگشایی شده‌اند. البته موزه کاملا بسته نبود و به طور مثال برخی برنامه‌های فرهنگی در دوران کرونا با رعایت کامل شیوه‌نامه‌های بهداشتی در محل موزه برگزار می‌شدند.

با این حساب، بازدید از موزه در ایام نارنجی بودن شهر مشهد برای عموم میسر نبود. آیا نمی‌شد با تعبیه تمهیداتی از تعطیلی آن جلوگیری کرد؟

به هر حال موزه بزرگ خراسان نیز مثل سایر موزه‌های کشور تابع مقررات ستاد کرونا بوده است. البته این مجموعه به صورت موردی و برای برخی مخاطبان خاص که همکاری فرهنگی با موزه داشته‌اند، بازدیدهایی در این ایام ترتیب داده است.

گفتید پیش از شیوع کرونا روزانه 50نفر از موزه بازدید می‌کردند که به نظر می‌رسد برای چنین موزه بزرگ و باشکوه و منحصربه فردی رقم بسیار کوچکی است. به عقیده خودتان دلیل این استقبال کم (البته به جز کرونا) چیست؟

شاید قرار گرفتن موزه در یک مکان تفریحی در کنار ویژگی‌های مثبت باعث شده‌است ارتباط موزه با سایر بخش‌های فرهنگی شهر مشهد قطع شود و بسیاری از علاقه‌مندان موزه‌گردی و میراث فرهنگی یا از وجود چنین موزه‌ای بی‌اطلاع باشند یا به دلیل واقع شدن در یک موقعیت مکانی خاص، امکان حضور در موزه را نیابند.

طبعا یکی از راه‌های جذب بازدیدکننده بیشتر، تعویض دوره‌ای اشیا و متنوع‌سازی آنهاست. دراین خصوص برنامه‌ای دارید؟ به هرروی شاید به این موزه بزرگ رونقی بدهد.

همان‌گونه که ذکر شد چیدمان اشیای تاریخی در موزه براساس طرح محتوایی موزه بزرگ پیش‌بینی و بعضا اجرا شده است. البته یکی از ویژگی‌های اصلی موزه بزرگ خراسان برخلاف بیشتر موزه‌های ایران این است که این موزه صرفا شیءمحور نیست بلکه در این مکان دستاوردهای مهم مردم خراسان مانند استفاده از آس باد (آسیاب‌های بادی عمود محور) به منظور بهره‌وری از داشته‌های بومی در راستای حفظ میراث کشاورزی، معرفی قنات قصبه گناباد به عنوان قدیمی‌ترین، بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین قنات ایران و دنیا و مواردی دیگر از این دست به نمایش گذاشته شده است.

برای پرکردن چنین موزه بزرگی هزاران شیء تاریخی نیاز است. آنها را چطور و از کجا فراهم کردید؟

درسال 1395 با هماهنگی‌های انجام شده با موزه ملی ایران تعداد 45هزار اقلام فرهنگی-تاریخی از مخزن موزه ملی به موزه بزرگ خراسان انتقال یافت که تاکنون حدود 12000 قلم آنها ساماندهی و شناسنامه‌دار شده و مابقی هم درحال انجام است. با این کار هزاران میراث مادی و معنوی ایران و خراسان رمزگشایی خواهد شد و گوشه‌های دیگری از این فرهنگ و تمدن ماندگار شناسایی و معرفی خواهد شد. البته صدها شیء تاریخی هم توسط میراث دوستان به این موزه اهدا شده است.

درباره طراح موزه بزرگ خراسان

محمدامین (داریوش) میرفندرسکی متولد ۴آذر ۱۳۱۰ در گرگان بوده و دارای مدرک دکترای معماری و شهرسازی از دانشگاه فلورانس ایتالیا، معمار و طراح موزه ایرانی است.

اولین کسی است که بحث معماری را از زوایای غیرمعمارانه بررسی کرد و برای اولین‌بار در دانشگاه تهران از رابطه معماری و سینما سخن گفت و بعدتر از منظر هنرهای تجسمی به معماری نگاه کرد. 

او همچنین مسائل اجتماعی، ادبیات، شعر و فلسفه را اساس مبانی نظری معماری خویش قرار داد و در طول عمر پربارش، نسلی از معماران ایرانی را پرورش داد که همچون خود وی در طراحی آثارشان علاوه بر زیبایی بصری و کمپوزیسیون فرمی، پس زمینه تاریخی، فرهنگی و اجتماعی هر منطقه را مدنظر قرار می‌دادند. میرفندرسکی سال 1388 در 78 سالگی در تهران درگذشت.

موزه خراسان یکی از 745 موزه فعال کشور

طبق آخرین آمار انتشار یافته از سوی معاونت میراث فرهنگی کشور، تاکنون ۷۴۵ موزه در کشور راه‌اندازی شده و فعالیت می‌کند که بخشی از آنها به بخش خصوصی تعلق دارد.

بر این اساس سال ۱۳۹۲ تعداد ۴۰موزه خصوصی فعال بود که در حال حاضر به ۱۷۱موزه فعال خصوصی ارتقاء یافته است.

سیمین‌ دخت شاکری - ایران / روزنامه جام جم