بازارهایی که در دهه 90 محو شدند

در دو سال گذشته، کرونا هم وضعیت نابسامان صادرات را تشدید کرد اما مساله کم‌اقبالی محصولات ایران در بازارهای جهانی فقط به خاطر تحریم و کرونا نیست.

کیفیت پایین محصولات و البته نبود سیاست واحد برای تولید، بازاریابی و صادرات، بیشترین ضربه را به بازارهای جهانی که میزبان کالاها و خدمات ایرانی بودند زدند تا دهه 90 برای اقتصاد ایران تقریبا دستاوردی مثبت نداشته‌باشد.

در این گزارش و در گفت‌وگو با روسای اتاق‌های بازرگانی ایران و چین و ایران و افغانستان به بررسی این موضوع پرداخته ایم.

یکی از مشکلات اصلی اقتصاد ایران در دهه گذشته تحریم بود. مهم‌ترین تاثیری که این تحریم‌ها بر صادرات ایران داشت، کم شدن تعداد شرکای تجاری ایران بود.

مجیدرضا حریری، رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین می‌گوید وزن تولیدات ایران خیلی کم نشده است اما «تحریم‌ها روی صادرات محصولات ایران به کشورهای دیگر تاثیرگذار بود. با این حال می‌توانیم بگوییم صادرات از نظر وزنی تغییر زیادی نداشته است. شاید وزن صادرات تفاوت چندانی نکرده باشد اما تحریم‌ها بازارهای تجاری را برای ما جابه‌جا کرد. در دهه گذشته فقط در یکی دو سال اول که هنوز تحریم‌ها جدی نشده بود، تغییر اساسی در بازار نداشتیم اما بعد از جدی‌شدن تحریم‌ها محصولات ایران بازار اروپا را از دست داد. در آسیا هم ژاپن و کره‌جنوبی شریک‌های اصلی تجاری ما بودند که بعد از تحریم‌ها این بازارها را از دست دادیم. در کل ما بازارهایی را که تابع سیاست‌های آمریکا بود، از دست دادیم.» صادرات محصولات ایرانی بعد از تحریم‌ها به چند بازار خاص محدود شد. چین و عراق مشتریان اصلی این محصولات هستند.

حریری می‌گوید: «در دهه اخیر بیشتر محصولات ما به چین فروخته شد و عراق، مشتری دوم محصولات ایران است.» اگر تحریم‌ها نبود چه اتفاقی می‌افتاد؟ «اگر تحریم‌ها نبود و بازارهای قبلی را از دست نمی‌دادیم، با بالا رفتن ظرفیت تولید، حجم صادرات هم می‌توانست افزایشی قابل توجه داشته باشد اما محدودیت‌ها این اجازه را نداد. از اوایل دهه 80 تا اواخر دهه 90 آلمان و ایتالیا جزو شرکای اقتصادی ایران بودند. این دو کشور یکی از 10شریک اول تجاری ما بودند. نه تنها آنها که دیگر کشورهای اروپایی هم مقصد محصولات ایران بودند. کالایی که به این کشورها صادر می‌شد کالایی نبود که امروز عراق و افغانستان مشتری آن هستند. اگر تحریم‌ها نبود، حالا می‌توانستیم صادراتی با کیفیت بهتر و با وزن سنگین‌تر داشته‌باشیم.»

حریری نداشتن تنوع بازار را خطر بزرگی برای ایران می‌داند: «امروز 26درصد صادرات غیرنفتی ایران به چین و بین 23 تا 24درصد هم به عراق صادر می‌شود. در کل محصولات غیرنفتی ما چهار پنج مشتری دارد. به جز چین و عراق، ترکیه، امارات و افغانستان هم شریک‌های تجاری ما هستند و 90درصد تجارت خارجی ما با این کشورها انجام می‌شود. محدود بودن بازار از خطرات بزرگ تجارت است. وقتی تعداد شرکا کم باشد، قدرت چانه‌زنی پایین می‌آید و صادرکننده در مقابل مشتری کوتاه می‌آید. در این شرایط اگر ما با چین و عراق اختلاف پیدا کنیم و یک سال نتوانیم صادراتی داشته باشیم به مشکل می‌خوریم. متنوع بودن شرکا، اصل مهم در تجارت است. در یک دهه گذشته هم صادرات و هم واردات ما کم شده و این به خاطر نبود همان تنوع در بازار است. این که در دوران تحریم بتوانیم بازار محدود را حفظ کنیم و از دست رفتن بازارهای بزرگ‌تر جبران شود، راه حل کوتاه مدت و موقت است. اصل، تنوع دادن به شرکا و کالاست.»

مشتریان فقیر

شاید یکی از دلایلی که ایران بازار اروپا را از دست داد، تحریم‌ها باشد اما از دست رفتن بازار همسایگان، بیشتر به دلیل کیفیت پایین خود محصولات ایران است. از نظر حریری قدرت پایین خرید مشتریان و نبود رقیب اجازه نمی‌دهد تولیدکنندگان ایران کیفیت محصولات‌شان را به استانداردهای جهانی نزدیک کنند: «شرکای تجاری ما شرکای مطمئنی نیستند. بازار عراق و افغانستان شکننده است. آنها بازارهای فقیری هستند و تولیدکننده و صادرکننده ما را تنبل می‌کنند. تولیدکننده و صادرکننده چون بازار این دو کشور را دارند، کمتر سعی می‌کند خودش را به استانداردهای بین‌المللی و بازار اروپا نزدیک کند. مثلا کشور دیگری به جز ما کولر آبی نمی‌سازد؛ ما می‌سازیم چون بازار عراق را داریم. این بازار ما را به انحراف می‌کشاند. چون می‌دانیم هرچه تولید کنیم، می‌فروشیم.» اما در همین بازارها هم بعضی از اجناس ایرانی از بازار مصرف آنها حذف شده است: «نه بازار عراق پایدار است و نه بازار افغانستان. بازار آنها جنگ‌زده، نابسامان، فقیر و ناامن است، با این حال هر ساله یکی دو کالای ما از بازار آنها حذف می‌شود. هر وقت این کشورها به ثبات سیاسی برسند و امن‌تر شوند و قدرت خریدشان بالاتر رود، از جاهای دیگر کالا وارد می‌کنند. در بازار عراق ما رقیبی به نام ترکیه داریم. با توجه به خلأهای سیاسی و علقه‌هایی سیاسی که با این کشور داریم، میزان حضورمان کمرنگ و پررنگ می‌شود.» اگر در حال حاضر ایران بخشی از بازار کشورهای همسایه را به دست گرفته، به این دلیل است که سرمایه‌داران خیلی تمایل ندارند در این کشورها سرمایه‌گذاری کنند.

چرا خودروی ما را نمی‌خواهند؟

یکی از محصولاتی که به خاطر کیفیت پایین، بازار خارجی‌اش را کم‌کم از دست می‌دهد، خودرو است. سلیمی، رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان، فاصله کیفیت محصولات ایرانی با استانداردهای جهانی را دلیل این کم‌اقبالی می‌داند: «خودروی ما از نظر فنی مورد تایید خیلی از کشورها نیست و نمی‌تواند در بازار بین‌المللی رقابت کند. ما فقط به کشورهایی مثل سوریه، ازبکستان و عراق که اقتصاد محدود و بسته‌ای دارند و خودکفا نیستند، خودرو صادر می‌کنیم که آنها هم به دلیل پایین بودن استانداردها خیلی تمایل به خرید ندارند. تولیدکننده‌های داخلی خودرو به دلیل بازار مصرف بزرگ داخل، اهمیت چندانی به بالا بردن کیفیت و استانداردها نمی‌دهند. به طور مثال شرکت‌های تولیدکننده خودرو در کره‌جنوبی در 10سال گذشته توانسته‌اند مصرف بنزین را از 15لیتر به چهار لیتر برسانند اما ما بهبود در وضعیت بنزین مصرفی خودروهای داخلی نمی‌بینیم. در این شرایط مشتریان ترجیح می‌دهند خودرویی با کیفیت بهتر بخرند.» حریری هم با توجه به پایین بودن کیفیت تولیدات ایران می‌گوید: «ما به عراق خودرو صادر می‌کردیم اما به محض این‌که آنها به ثبات سیاسی رسیدند و از نظر اقتصادی شرایط بهتری پیدا کردند، نتوانستیم این کالا را بفروشیم. عراق ترجیح می‌دهد به جای پراید ما از کره و چین خودروی با کیفیت‌تر وارد کند. ما تا وقتی نتوانیم در داخل رقابت ایجاد کنیم و کیفیت کالاها را بالا ببریم، در بازار بین‌المللی هم نمی‌توانیم جایگاه خوبی داشته باشیم.»

فرش و خشکبار کم فروغ

اروپا و آمریکا مقصد اصلی محصولاتی نظیر فرش و خشکبار بودند. به نظر می‌رسد با اعمال تحریم‌ها، صادرات این کالاها هم به حداقل رسیده بود.

از نظر حریری نه تنها در یک دهه گذشته بلکه در دهه‌های قبل هم فرش و خشکبار در بازار صادراتی وزن بالایی نداشتند و حالا با تحریم‌ها هم اتفاق خاصی نیفتاده است: «بخشی از صادرات ما به کالاهای ساخته شده، کالاهای خانگی، محصولات کشاورزی و خشکبار اختصاص دارد. شاید گفته شود با از دست‌رفتن بازارهای اروپایی ما در صادرات خشکبار و همین‌طور صادرات فرش به آمریکا هم آسیب دیده‌ایم. اما این کالاها بخش خیلی کوچکی از صادرات را تشکیل می‌دادند و با از دست رفتن بازار این محصولات نمی‌شود گفت اقتصاد ما زیان جدی دیده است. چون حجم صادرات قابل توجه نبود، رقمی هم که حذف شد، رقم بزرگی نیست.» یکی از دلایل از دست رفتن بازار این کالاها، پیدا شدن رقیب است.

سلیمی درباره این رقبا توضیح می‌دهد: «بعد از انقلاب رقبای ما برای صادرات فرش افزایش پیدا کرد. کشورهایی مثل پاکستان و افغانستان، فرش‌هایی را با طرح‌هایی ایرانی به بازار اروپا عرضه کردند. این فرش‌ها چون با کارگر و مواد اولیه ارزان‌تر تهیه می‌شد، قیمت پایین‌تری داشتند، به همین دلیل توانستند رقابت نزدیکی با ایران داشته‌باشند و حجم صادرات ایران را کاهش بدهد. در یک دهه اخیر هم تحریم‌ها بیشتر از قبل به این بازار صدمه زد. حجم صادرات خشکبار هم سال‌های گذشته کاهش قابل توجهی داشته است. سال‌ها پسته ایران حرف اول را در دنیا می‌زد اما سال گذشته پسته آمریکا، بالاترین نمره را در صادرات پسته گرفت. در خشکبار، ما رقیب دیگری به نام ترکیه هم داریم.»

پتروشیمی در صدر

هم حریری و هم سلیمی تاکید می‌کنند محصولات پتروشیمی در صدر صادرات غیرنفتی هستند. حریری می‌گوید: «بیشتر محصولاتی که از ایران به کشورهای دیگر صادر می‌شود، پایه نفتی دارد. یا نفت خام است یا گاز یا میعانات و محصولات پتروشیمی. طبق آمار 55تا 60درصد از حجم صادرات ایران این محصولات هستند. اگر صادرات خود نفت را هم به این محصولات اضافه کنیم، رقم خیلی بالاست اما بدون احتساب خود نفت، نزدیک به 60درصد صادرات ایران پایه نفتی دارد. ایران توانسته بازار محصولات پتروشیمی را حفظ کند.»

سلیمی توضیح می‌دهد چرا محصولات پتروشیمی ایران مشتری زیاد دارد: «در تنها چیزی که وضعیت صادرات ما خوب است، پتروشیمی است. گازی که ما برای تولید پتروشیمی مصرف می‌کنیم ارزان‌قیمت است و به همین دلیل در رقابت با کشورهایی نظیر عربستان جلوتر هستیم. در این زمینه به خاطر تحریم‌ها مشکلاتی را در برگشت ارز داشتیم، ولی درچند سال اخیر وضعیت بهتر شده است.»

بسته‌بندی و کیفیت محصول

دهه‌های قبل گفته می‌شد چون محصولات کشاورزی ایرانی در بسته‌بندی‌های شکیل به بازار عرضه نمی‌شود، مشتری چندانی ندارد اما حالا مشکل کیفیت، پررنگ‌تر از بسته‌بندی شده است. سلیمی می‌گوید کیفیت این محصولات مساله اصلی است:«بسته‌بندی‌های ایران در دهه اخیر به استانداردهای جهانی نزدیک و شکیل شده است. اما در مقابل کیفیت محصولات افت کرده. در این چند ماه اخیر، کشورهایی که مقصد محصولات کشاورزی ایران بودند، این محصولات را به تولیدکننده بازگردانند. درست است که کشورهایی مثل روسیه روی استاندارد بودن این محصولات خیلی سختگیر هستند اما تولیدات ما هم با استانداردها خیلی فاصله دارند. تولیدکننده برای دفع آفت‌های کشاورزی یا از سم زیاد استفاده می‌کند یا سم‌های مصرفی استاندارد نیست. مثلا برای این که سیب‌زمینی زود رشد کند و به مرحله کشت برسد از موادی استفاده می‌شود که استاندارد نیست.»

بی‌ثباتی ارزی

نوسانات بازار ارز و نبودن قانون مشخص برای صادرات، یکی از مسائلی است که حجم صادرات ایران را تحت‌تاثیر قرار داده است. سلیمی می‌گوید: «در این 10سال رویه مشخصی برای صادرات نداشته‌ایم. هر چند یک‌بار رویه‌ها تغییر می‌کند و این مساله روی بازار تاثیر منفی می‌گذارد. از طرف دیگر، بی‌ثباتی ارزی را هم داریم. قیمت ارز موقع عقد قرارداد با زمانی که محصول به سودآوری می‌رسد، متفاوت است. در بازه زمانی دو ماه ممکن است تولیدکننده و صادرکننده 10تا 20درصد زیان کنند. مگر سود صادرات چقدر است که این درصد زیان هم به او تحمیل می‌شود؟»

لیلا خراسانی - اقتصاد / روزنامه جام جم