مهاجرت متخصصان، تهدید پویانمایی ایران

فعالیت متولیان دولتیو هنرمندان این حوزه نتوانسته پویانمایی ایران را در عرصه جهانی و حتی در داخل کشور به موقعیت مهمی برساند.

موفقیت‌هایی هم که تاکنون به دست آمده، مقطعی بوده و نتوانسته آنچنان که شایسته است، وارد مرحله تولید انبوه و مستمر شود.

عوامل مختلفی درشکل‌گیری شرایط موجود پویانمایی در کشور مؤثر بوده‌اند. در این نوشتار، مروری بر آسیب‌های پویانمایی در کشور و پیشنهادهای ارائه شده در جهت رفع مشکلات پویانمایی برای تبدیل شدن آن به یک صنعت پولساز کرده‌ایم.

امروزه پویانمایی، به‌جز این‌که در اشکال فردی نوعی فعالیت هنری و معمولا غیرانتفاعی‌ است، در اشکال تولید انبوه برای مصرف همگان در قالب‌های سریال و سینمایی و مانند آنها و برای مصارف سرگرمی،تبلیغاتی و آموزشی بخش مهمی از صنایع خلاق و فرهنگی را تشکیل می‌دهد که خود سبب پدید آمدن اشکال جدیدی از روابط اقتصادی مبتنی بر فناوری‌ های دیجیتال است که به آن اقتصاد خلاق می‌گویند.

این نکته را هم باید در نظر داشت که بخش بزرگی از این صنعت در دست آمریکای شمالی و سپس اروپاست و سهم کل کشورهای خاورمیانه در آن ناچیز است، حضور روزافزون و پررنگ جنبه‌های بسیار پیشرفته تکنولوژی‌های تصویر مانند واقعیت مجازی واقعیت افزوده و هوش مصنوعی به عنوان بازیگران مهم سا‌ل‌های آینده این صنعت و بازار و فراهم آوردن فرصت‌های شغلی جدید است که به طورمشخص در شناخت جایگاه ایران در این فضا کمک می‌کند.

پویانمایی در ایران

اخیرا یک نهاد پژوهشی- تجاری که چند سال است در همه حیطه‌های صنایع خلاق ازجمله صنعت پویانمایی و جلوه‌های بصری و بازی‌های کامپیوتری گزارش‌های بسیار مفصل جهانی و منطقه‌ای ارائه می‌دهد، گزارشی با عنوان «پویانمایی، جلوه‌های تصویری و بازی‌های ویدئویی در خاورمیانه: راهبردها، روندها و فرصت‌ها» تدوین کرده است که در آن از ایران و استودیوهای تولید پویانمایی ایرانی نیز در مجموعه بزرگ‌تر پویانمایی خاورمیانه و در میان کشورهای دیگری چون مصر، سوریه لبنان، اردن، عربستان سعودی، فلسطین، ترکیه و رژیم‌صهیونیستی نام برده شده است.

در خلاصه این گزارش آمده است که صنعت پویانمایی، جلوه‌های تصویری و بازی‌های کامپیوتری در این منطقه ظرفیت آن را دارد که به عنوان موتور رشد برای این منطقه عمل کند. در این گزارش توجه شده است که به دلیل دسترسی آسانتر به دانش و فناوری و مهارت‌های جهانی در تولید این صنایع فرهنگی وسرگرمی‌ساز، اکنون شاهد ظهور شرکت‌ها و استودیوهای متعدد و بعضا بین‌المللی تولید پویانمایی و بازی هستیم که با توجه به ظرفیت فرهنگی بالای منطقه برای داستانگویی و موضوعات جدید وبدیع که جهان مشتاق شنیدن آنهاست پروژه‌های جذاب و با محتواهای منطقه‌ای و محلی تولید کنند. همین‌طور بیان می‌شود که منطقه دارای استودیوهای پویانمایی بزرگ و اکثرا متوسط و کوچک متعددی است و نیروهای با استعداد برای تولید محتوا بسیار بیشتر ازسابق درحال جذب به این حیطه هستند. با این وجود، در گزارش تصریح می‌شود که تولیدکنندگان محتوا دراین مناطق تاکنون در توزیع و فروش آثارشان به بازار جهانی توفیق چندانی نداشته‌ا‌ند.

جامعه پویانمایی ایران جامعه کوچکی بوده و به نسبت سینمای زنده در اقلیت قرار دارد. اگر بخش‌های مختلف جامعه پویانمایی ایران را براساس کارکرد و تولید آثار یا سایر کارکردها با دقت نگاه کنیم، نهادهای آموزشی آن بسیار کوچک و کم تعدادند و لزوما هم ارتباط مستقیمی با نیازهای بخش حرفه‌ای تولید ندارند.

شبکه تولیدپویانمایی حرفه‌ای ایران، شامل سفارش‌دهندگان(اکثرا دولتی) وتولیدکنندگان(شامل استودیوها، شرکت‌هاو پیمانکاران اصلی فرعی) هستند. باآمدن فضای ‌مجازی، پلتفرم‌های متعدد دیگر، فراگیر شدن گوشی هوشمند و پا گرفتن رسانه‌های جدید همراه با دسترسی همگانی به محتوای دیجیتال در ایران، به خصوص در دهه گذشته، شاهد شکل‌گیری و بسط ابعاد و جنبه‌های متنوعی از پویانمایی در ایران دهه ۹۰هستیم و در اکثر حیطه‌ها هم حداقل یک نمونه موفق و بسیار حرفه‌ای(مانند شاهزاده روم، فیلشاه، آخرین داستان، رستم و سهراب، بنیامین، فهرست مقدس، تهران۱۵۰۰، پسر دلفینی)... و بدون وابستگی صرف به بودجه‌های دولتی داریم؛ در تبلیغات چنداستودیویی که فراهم کننده خدمات تبلیغات سه بعدی و جلوه‌های بصری دیجیتال(VFX) و اجرای تبلیغات با تکنیک استاپ موشن و تلفیقی هستیم ، در وب سری و فضای مجازی پدیده«دیرین دیرین» که رکوردهای بازدید چند ده میلیونی دارد و به‌عنوان سرنمون و الگویی که نرخ تولید و پخش و تعداد بازدید با آن اندازه گرفته می‌شود؛ استودیوهای مختص فرمت سینمایی که توانسته‌اند فرمت سینمایی استاندارد تولید کنند و در اکران سینمایی هم به نسبت خوب عمل کرده‌اند.

چالش‌های پویانمایی

بخش اعظم پویانمایی ایران وابسته به دولت است و برای مقاصد غیرانتفاعی و غیرکالایی تولید می‌شود. نهادهای سفارش دهنده تا امروز درصدد کالایی سازی واقعی پویانمایی‌های مورد سفارش خود برای کسب سود یا تولید زنجیره ارزش نبوده و بخش اعظم فعالیت‌ آنان تنها در حمایت از ارزش‌های فرهنگی و فراهم آوردن هزینه‌های تولید پویانمایی و پخش آن از تنها پلتفرم رسمی پویانمایی کشور یعنی شبکه‌های تلویزیون داخلی (و در موارد بسیار معدود تولید سینمایی از دهه۹۰به بعد) اکران سینمایی محدود و نه‌چندان سودآور بوده‌اند.

گردش مالی پویانمایی ایرانی در مقیاس‌های اقتصاد داخلی بسیار ناچیز و بسیار دور از یک صنعت حتی خانگی است. اگر تولیدات و گردش مالی مراکز حمایت از پویانمایی تجربی و غیرانبوه، مشخصا مراکز مختلف را مورد بررسی قرار دهیم،متوجه می‌شویم کل حمایت‌های این چهار نهاد درپنج سال گذشته (۱۳۹۶تا۱۴۰۰) چیزی در حدود ۲۰۴میلیارد تومان است که حتی اگر آن را با احتساب سایر سفارش دهندگان پراکنده دولتی و خصوصی دو برابر کنیم (۴۰۸میلیارد تومان) مشخصا درمقیاس‌های اقتصادی ایران معادل درآمدیک شرکت کامپیوتری کوچک تا متوسط هم نیست. این در حالی است که به‌عنوان نمونه یک اثر سینمایی پویانمایی که در رتبه۱۸سایت بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها(IMDb) قرار دارد،(انیمیشن سینمایی زوتوپیا)، فقط هزینه تولید آن۱۵۰میلیون دلار(تا حدود۱۱۳۴میلیارد تومان) می‌شود. همچنین پویانمایی درحال از دست دادن نیروی متخصص خود است؛ بخشی از هنرمندانی که سطح کاری قابل قبولی دارند یا مهاجرت کرده‌اند یا در حال مهاجرت هستند (یا مهاجرت پنهان دارند) و یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های پویانمایی این روزها،کم شدن نیروی متخصص انسانی مجرب است. بسیاری از این نیروهای تولیدی،حق الزحمه‌ای و تیم‌های کوچک که تجربیات ارزشمندی در تولید انبوه دارند و برخی ازآنان هنرمندان بسیارعالی محسوب می‌شوند به دلیل وجود بازار برون‌سپاری که دربرخی کشوهای همسایه مانند ترکیه،عراق وامارات وجود دارد، ترجیح می‌دهند دیگرحقوق خود را به دلاردریافت کرده وکمتر یا به‌ندرت با تعرفه‌های داخلی کارکنند.

از سوی دیگر درحالی که موضوع‌های بسیار متنوعی برای تولید آثاری در ژانرهای گوناگون برای پویانمایی در کشور وجود دارد اماحضور قلیل و ناچیز سایر ژانرها وموضوع‌ها در پویانمایی حرفه‌ای ایران معضلی است که موردتأکید فعالان این حوزه ماست. پویانمایی ایران از نظر موضوعی بسیارکم تنوع است و برای سلایق و نیازهای گوناگون جامعه محتوای قابل توجهی برای ارائه ندارد.

ضمن این‌که بخش اصلی جامعه حرفه‌ای پویانمایی ایران را تیم تولید محتوا با تخصص‌های متعارف«تولید»پویانمایی تشکیل می‌دهد و سایر مشاغل،تخصص‌ها و نقش‌ها در ساختار اکثر استودیوها در این فهرست غایب هستند.

از دیگر چالش‌های این حوزه می‌توان به ضعف‌های نرم‌افزاری، وجود واسطه‌ها و دلالان در پروژه‌های خارجی، شناخت ناکافی از نیاز بازار خارجی و بازار مغفول مانده تبلیغات اشاره کرد.

در این گزارش پیشنهادهایی هم برای رشد پویانمایی در کشور مطرح شده که به‌صورت خلاصه می‌توان به آنها اشاره کرد:

تشکیل شورایی متشکل از کارشناسان معتبر پویانمایی با جایگاه حقوقی و همچنین هنرمندان و استادان مورد وثوق.

تدوین سندجامع پویانمایی در شورای عالی انقلاب فرهنگی .

امکان سنجی تأسیس صندوق ملی حمایت از پویانمایی.

تشدید مجازات کپی و بارگذاری غیرقانونی و تقلب در اعلام حجم پخش و دانلود پویانمایی.

حمایت گمرکی و تسهیلاتی از ورود تجهیزات وفناوری‌های سخت و نرم.

حمایت ویژه آموزشی، مقرراتی و مالی از شرکت‌های پویانمایی برای حرفه‌ای کردن تولید،توزیع و پخش در داخل وخارج از کشور.

حمایت از ارائه حق بیمه کارکنان شرکت‌های پویانمایی توسط دولت.

تبلیغ برای پویانمایی با کیفیت ایرانی.

تأمین بودجه تولید و گسترش پویانمایی داخلی با اخذ تعرفه از بازار عظیم عرضه پویانمایی خارجی در ایران.

حمایت از بخش فرهنگی، آموزشی و گسترش فرهنگ پویانمایی با تخصیص بودجه به حیطه آموزش و راه اندازی. دوره کارشناسی پویانمایی در دانشگاه‌ها.

ورود به عرصه تولید مشترک با کشورهای منطقه.

وضع یا تغییر مقررات و آیین‌نامه‌ها در جهت تسهیل تولیدات مشترک پویانمایی و سایر همکاری‌های بین‌المللی.

به رسمیت شناختن شرکت‌های پویانمایی به‌عنوان شرکت‌های صادرکننده ازسوی سازمان توسعه تجارت.

تخصیص یارانه در زمینه ارز وارداتی یا تسهیلات بلندمدت وکم بهره برای خرید فناوری‌های بسیار گرانقیمت.

حمایت صادراتی ویژه در مورد تضمین قراردادهای خارجی برای تولیدکنندگان داخلی.

سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آموزش نیروهای صنعت پویانمایی.

برآورد حجم بازار پویانمایی از سال۲۰۲۰تا۲۰۳۰

نکته
پیش‌بینی می‌شود آمریکای شمالی در آینده کماکان بزرگترین بازار پویانمایی خواهد بود. پس از آمریکای شمالی به مثابه بزرگترین بازار تولید و سرمایه‌گذاری و سودآوری در صنعت پویانمایی کشورهای آسیا- اقیانوسیه(کشورهایی مانند چین و کره‌جنوبی) بیشترین رشد را در سال‌های اخیر نشان داده‌اند. این کشورها و اقتصادهای درحال رشدشان توجه ویژه‌ای به صنایع خلاق و پویانمایی نشان داده‌اند و چه در نقش سنتی‌شان به مثابه شرکای پیمانکار شرکت‌های عظیم آمریکایی در فراهم آوردن خدمات و هم در حرکت‌های جدیدی که به عنوان تولیدکنندگان جدید محتواهای اورجینال نشان داده‌اند بازیگران مهم دهه آینده خواهند بود. به دنبال آنان، با رشدی متوسط کشورهای مناطق آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقا خواهند بود. مهمترین کشورها در بازار پویانمایی پس از آمریکای شمالی (۳۹درصد) در تولید بیشترین سرانه، ژاپن (۱۹درصد)، فرانسه، آلمان، کانادا، بریتانیا چین و کره جنوبی هستند.