کروموزومY به‌آرامی ناپدید می‌‌شود

خبر خوب این است که دو شاخه از جوندگان قبلا کروموزوم Y خود را از دست داده‌اند و هنوز منقرض نشده‌اند؛ بنابراین می‌توانند نمونه‌های مطالعاتی خوبی باشند. مقاله جدیدی در مجموعه مقالات آکادمی ملی علوم نشان می‌دهد که چگونه موش خاردار یک ژن جدید تعیین‌کننده نر را تکامل داده است.

چگونه کروموزوم Y جنسیت انسان را تعیین می‌کند

در انسان، مانند پستانداران دیگر، ماده‌ها دارای دو کروموزوم X و نر‌ها دارای یک X منفرد و یک کروموزوم کوچک به نام Y هستند. البته نام این کروموزوم‌ها هیچ ارتباطی با شکل آن‌ها ندارند.
X نشانگر «ناشناخته» است.
کروموزوم X حاوی حدود ۹۰۰ ژن است که انواع کار‌های غیرمرتبط با جنسیت را انجام می‌دهد، اما Y حاوی تعداد کمی ژن (حدود ۵۵) و مقادیر زیادی دی‌ان‌ای غیرکدکننده است - توالی تکراری ساده در ساختار دی‌ان‌ای که به نظر نمی‌رسد نقش مستقیمی در فعالیت سلول‌ها داشته باشد. اما کروموزوم Y به دلیل این‌که حاوی یک ژن بسیار مهم است که رشد مردانه را در جنین آغاز می‌کند، بسیار مهم است.

ناپدید شدن کروموزوم Y
اکثر پستانداران کروموزوم X و Y مشابه کروموزوم ما دارند. این سیستم به دلیل دوز نابرابر ژن X در مردان و زنان با مشکلاتی همراه است، اما چگونه چنین سیستم عجیب و غریبی تکامل یافت؟ یافته شگفت‌انگیز این است که پلاتیپوس استرالیا کروموزوم‌های جنسی کاملا متفاوتی دارد که بیشتر شبیه کروموزوم‌های پرندگان است.
در پلاتیپوس، جفت XY فقط یک کروموزوم معمولی با دو عضو مساوی است. این نشان می‌دهد که در پستانداران X و Y یک جفت کروموزوم معمولی تا چند نسل پیش بودند.

به نوبه خود، این باید به این معنی باشد که کروموزوم Y تعداد زیادی ژن فعال را طی ۱۶۶ میلیون سالی که انسان و پلاتیپوس به طور جداگانه در حال تکامل بوده‌اند از دست داده است. این از دست دادن حدود پنج ژن در هر میلیون سال است. با این سرعت، ۵۵ژن آخر در ۱۱میلیون سال از بین خواهند رفت. در مورد آن دو گروه از جوندگانی که قبلا کروموزوم Y خود را از دست‌داده‌اند و هنوز زنده هستند، تیم کورویوا کشف کردند که بیشتر ژن‌های Y موش‌های خاردار به کروموزوم‌های دیگر منتقل شده‌اند. این تیم توالی‌هایی را پیدا کردند که در ژنوم نر‌ها وجود داشت، اما در ماده‌ها نبود، سپس آن‌ها را جداسازی کرده و توالی را روی هر موش صحرایی آزمایش کردند. چیزی که آن‌ها کشف کردند یک تفاوت کوچک در نزدیکی ژن جنسی کلیدی SOX ۹ در کروموزوم ۳ موش خاردار بود. یک تکرار کوچک در همه مردان وجود داشت و در هیچ جنس ماده‌ای مشاهده نشد.

ناپدید شدن قریب‌الوقوع - از نظر تکاملی - کروموزوم Y انسان، گمانه‌زنی‌هایی را در مورد آینده ما برانگیخته است. برخی از مارمولک‌ها و مار‌ها فقط گونه‌های ماده هستند و می‌توانند از طریق آنچه به عنوان بکرزایی شناخته می‌شود از ژن‌های خود سلول تخم بسازند، اما این نمی‌تواند در انسان یا سایر پستانداران اتفاق بیفتد، زیرا ما حداقل ۳۰ ژن حیاتی داریم که تنها در صورتی کار می‌کنند که از پدر به دست آمده باشند. این یعنی پایان کروموزوم Y می‌تواند منجر به انقراض نسل بشر شود. یافته جدید از یک احتمال جایگزین پشتیبانی می‌کند؛ این‌که انسان‌ها می‌توانند یک ژن جدید تعیین‌کننده جنسیت را تکامل دهند. با این حال، تکامل یک ژن قطعی جدید با خطراتی همراه است. اگر بیش از یک ژن جدید در نقاط مختلف جهان تکامل یابد چه؟
«جنگ» ژن‌های جنسی می‌تواند منجر به جدایی گونه‌های جدید شود و این دقیقا همان چیزی است که با موش‌های صحرایی و موش‌های خاردار اتفاق افتاده است. بنابراین، اگر کسی ۱۱ میلیون سال بعد از زمین بازدید کند، ممکن است یا هیچ انسانی نبیند یا چندین گونه مختلف انسانی که با سیستم‌های مختلف تعیین جنسیت از هم جدا شده‌اند، پیدا کند.

روزنامه جام جم