دستیار کارگردان شروع دوباره ضبط را اعلام میکند و پنکههای کوچک دستی خاموش میشود و از قاب بیرون میآید تا دوباره دانههای عرق را روی گریم بازیگران بنشاند.
۷۰ درصد سریال رحیل که قصه تاریخی در دل دوران قاجار دارد، ضبط شده است. مجموعه رحیل قصهای متفاوت و زنانه را در دل تاریخ روایت میکند. این مجموعه با سه تیم مجزا در لوکیشنهایی مثل شهرک غزالی، کاخ گلستان، گچسر، مجموعه گیاهشناسی و برخی عمارتهای قدیمی مربوط به دوره قاجار در تهران در حال تولید و تدوین است که در این بخش تهیهکنندگی آن به عهده رامین عباسیزاده و کارگردانی آن هم در دست مسعود آب پرور است. قصه رحیل که هم گریزی به تاریخ دارد و هم نگاهی به فرهنگ عاشورا، حدود دو سال طول کشید تا به قلم فرهاد نقدعلی تکمیل شود و آنطور که تهیهکننده این کار میگوید، هنوز هم مدد این نویسنده در کنار کار احساس میشود تا نقاط لازم اصلاح و بازنویسی شود. از نقشآفرینان اصلی این مجموعه میتوان به ثریا قاسمی، حمیدرضا آذرنگ، اندیشه فولادوند، هومن برقنورد، نسیم ادبی، مرحوم حسام محمودی، فرخ نعمتی، کاظم هژیرآزاد، علی عباسیزاده، گیتا راد(عربی) و غزاله اکرمی اشاره کرد. پخش این سریال از شب گذشته آغاز شده است.
گزارش پیش رو روایت جامجم از پشت صحنه این مجموعه تاریخی و گفتوگو با رامین عباسیزاده تهیهکننده و مسعود آبپرور کارگردان این کار است.
پرده اول: صحنه خواستگاری
سالن آینه کاری، با دو در مجزا به اتاق بزرگی وصل میشود که حمیدرضا آذرنگ و اندیشه فولادوند در حال بازی در کنار دیگر هنرمندان هستند. صحنه خواستگاری از دختری به نام محاست. اندیشه فولادوند کنار زمان نشسته و دیالوگهایش نشان میدهد که صحبت از مهریه و عمارت منیریه است. میان دیالوگها، پنکهها دوباره بالا میرود تا کمی از هوای دم کرده سالن داخل سوله کم کند. روبهروی بازیگران، آینه و شمعدان است و سینی بزرگ سیب خودنمایی میکند. در یک وقفه بین ضبط، فرصتی میشود تا گفتوگویی با عوامل مجموعه داشته باشیم.
پرده دوم: تولید همزمان با سه تیم
تولید و تهیه یک کار تاریخی اصلا ساده نیست. وقتی قرار است برشی از تاریخ به نمایش درآید، باید آنقدر قوی و غنی باشد که بتواند مخاطب را جذب کند. از طرفی رساندن آن به آنتن تلویزیون هم مشکلات خود را دارد. جدا از دکورهای خاصی که سریال رحیل دارد، پیش بردن کار با سه تیم مجزا و آن هم بدون کم شدن از کیفیت تولید، نکتهای است که نباید به این سادگی از کنارش گذشت. تهیهکنندگی این کار در دست رامین عباسیزاده است اما سه تیم به صورت همزمان و زیر نظر او در حال فعالیت هستند تا یک کار کیفی و قابل قبول روی آنتن برود. در دورهای که تلویزیون تلاش کرده با سند تحول، رویکرد تازهای به تولیدات خود و اهداف پیش رو بدهد، تولید یک مجموعه با سه تیم و به صورت همزمان، میتواند سرخطی برای تولیدات دیگر باشد.
پرده سوم: تلاش برای اصلاح نگاه به زن ایرانی
سریال رحیل به طراحی و تهیهکنندگی رامین عباسیزاده است. در کارنامه حرفهای او آثاری چون احضار و او یک فرشته بود، دیده میشود. هیچ کدام از کارهای عباسیزاده به هم شبیه نیست و از این منظر باید کارهای او را متفاوت دانست. چطور میتوان فانتزی جادویی اثری مثل کت جادویی را با رمز و راز پلیس جوان و آن حال و هوای مرموزش مقایسه کرد. چطور میشود کاری مثل انقلاب زیبا که روایتگر تاریخ معاصر بود را در کنار سقوط یک فرشته گذاشت که اثری مناسبتی و خانوادگی بود؟ عباسیزاده جزو معدود تهیهکنندگانی است که از پس این کارهای متفاوت برآمده است. او پرکار نیست اما کارهایش به دلیل همین ویژگیها، همیشه مورد توجه قرار گرفته است. برخی از کارهایش را بعد از یک وقفه چند ساله انجام میدهد اما به خوبی میداند دست روی چه موضوعی بگذارد. عباسیزاده در خصوص سریال رحیل به این نکته اشاره میکند که سریال رحیل هم به دور از کارهای ماورایی نیست و رگههایی از این مجموعهها را دارد.
او در این رابطه به جامجم میگوید: من همیشه تصورم این است که پیش از انقلاب اسلامی نگاه درستی به زن ایرانی نمیشده. حتی تا همین دو سه دهه اخیر نگاهها مشخص نبوده. شاید برخی از مسئولان عالیرتبه میدانستند اما اینکه برای جامعه تعریف شود، با تأخیر بوده است. هر سیاستی در هر دورهای، میخواسته زن را به سمت خود بکشاند. الان هم شاید ویترین جذابی درباره زن در غرب باشد اما باطن جذابی ندارد.
وی ادامه میدهد: باید حریم زن بهعنوان یک فرشته زمینی و موجود دوست داشتنی که همه ما از آن به وجود میآییم، مقدس شمرده شود. ما احساس میکردیم این نگاه درست نبوده و تلاش کردیم قصه را از یک مقطع تاریخی شروع کنیم. این قصه نشان میدهد اگر یک زن آگاهی داشته باشد و خودش را به سلاح اندیشه مسلح کند، تمام تندبادها هم که بوزد، خیلی در او تأثیرگذار نخواهد بود. همه اینها در شخصیت محا نمایش داده شده و شخصیتهای دیگر تکمیلکننده اوست. شخصیتهای منفی اطراف محا هستند اما در مسیر قصه آنها هم به آگاهی میرسند.
عباسی زاده عنوان میکند: مخاطبان عام هم قطعا میتوانند با قصه رحیل ارتباط برقرار کنند. با یک درام جذاب این روایت را منتقل میکنیم که درونمایه، مسأله زن ایرانی است. نگارش فیلمنامه این مجموعه به قلم فرهاد نقدعلی است که دو سال طول کشید تکمیل شود و هنوز در پروژه کنارمان است تا تکمیل و یک اثر غنی به مخاطب ارائه شود.
پرده چهارم: یک روایت زنانه
کارگردانی مجموعه رحیل در دست مسعود آب پرور است که پیش از این کارهایی مثل مستوران و هوش سیاه را انجام داده است. آب پرور را بیشتر بهواسطه تله فیلمهای خاصی که میساخت، میشناسیم. او بیشتر روی موضوعاتی کار میکند که کمتر به آن پرداخته شده است. کما اینکه در مجموعههایی مثل زخم و عملیات ۱۲۵ هم این را ثابت کرد. او پس از ساخت سریالهای پلیسی، یکباره سراغ کارهای تاریخی مثل مستوران رفت. آبپرور خودش را به یک نوع ژانر محدود نمیکند و تلاش کرده تنوع موضوعی و ژانری را حفظ کند. از مهمترین آثار مسعود آبپرور میتوان به کارگردانی سریال هوش سیاه ۲، سریال هوش سیاه و سریال عملیات ۱۲۵ اشاره کرد. مسعود آبپرور کار حرفهای خود را از تلویزیون آغاز کرد و سال ۱۳۷۴ در سریال ستاره قطبی به عنوان کارگردان فعالیت داشته است. آب پرور در خصوص اهمیت قصه رحیل و دلیل پرداختن به مسأله زنان در این سریال به جامجم میگوید: به نظرم نیمی از جمعیت ما و حتی جهان را زنان تشکیل میدهند. مگر میشود نسبت به سرنوشت و حقوق آنها بیتفاوت بود؟ فکر میکنم این مقطع تاریخی و قصهپردازی آن، آموزههای خیلی خوبی دارد که به درد جامعه امروز میخورد.
وی در خصوص پژوهش صورت گرفته برای پختهتر شدن قصه این مجموعه عنوان میکند: طراحی اولیه قصه با آقایان عباسیزاده و نقدعلی بوده، تحقیقات گستردهای در این دوره و پیش از آن یعنی از ناصرالدین شاه تا به قدرت رسیدن پهلوی و انحلال قاجار صورت گرفته است. چند سال تحقیق کردهاند، طرحهای مختلفی نوشته شده و قصه هم شکلهای مختلفی پیدا کرده است. به صورت خاص حدود دو سال روی این فیلمنامه و نگارش آن کار شده است.
آب پرور درباره نقش اصلی این سریال هم میگوید: محا، نماینده زن ایرانی است که کربلا را بهنوعی درک کرده و درس آزادگی را از سرور شهیدان الگو میگیرد. انگار از یک مکتبی آمده که نمیتواند ظلم را تحمل کند و دنبال احقاق حقوقش است. همین هم او را با چالشهایی روبهرو میکند. از زمانی که محا وارد این دوره تاریخی میشود، رسالت خود میبیند که یک تعزیه راه بیندازد.
پرده پنجم: ورود هوش مصنوعی به سریال رحیل
مجموعه رحیل تلاش کرده روایت متفاوتی از زن ایرانی ارائه کند. ایده ساخت این سریال برای حدود دو سال قبل است که تلاش شده روایتی کلیدی را با محوریت مقاومت زن مسلمان به تاسی از فرهنگ عاشورا و حضرت زینب جلوی دوربین ببرد. زنی که در مقابل ظلم و ستم دوران ابتدای پهلوی و روی کار آمدن رضاخان بیتفاوت نبود و برخی را با خود همراه کرد. رحیل را باید یک کار مناسبتی دانست. هرچند همیشه از تلویزیون انتظار میرفته در مناسبتهای مذهبی، کار خاصی داشته باشد و این کار هم میتواند در همان زاویه تحلیل شود. حمیدرضا آذرنگ، اندیشه فولادوند، زندهیادحسام محمودی، کاظم هژیرآزاد و نسیم ادبی از بازیگران اصلی این مجموعه هستند که در کنارشان، از هنرمندان تئاتر و بدون نام هم استفاده شده است. معرفی یک بازیگر جدید هم در رحیل اتفاق افتاده. نکته قابل توجه درباره این مجموعه، تکمیل نقش مرحوم حسام محمودی است. آنطور که گفته میشود، تنها قدری از بازی مرحوم محمودی مانده بود که از هوش مصنوعی استفاده و صدای او روی بازیگر مشابه گذاشته شده، پروک درست شد و قطعهسازی انجام گرفت. در نهایت بازیگر مشابه او گریم شد و سکانسهای باقیمانده را بازی کرد تا نقش او تکمیل شود، البته استفاده از هوش مصنوعی تنها به تکمیل بازی این بازیگر ختم نمیشود؛ چرا که طبق گفته تهیهکننده این مجموعه برای تولید تیتراژ هم از هوش مصنوعی استفاده شده است.
پرده ششم: قصه رحیل از کجا آغاز میشود؟
سریال تلویزیونی رحیل، قصهای است که در مقطعی از تاریخ معاصر ایران روی میدهد. داستانی که در سالهای انتهایی دوران قاجار و روی کار آمدن پهلوی است. قصه، درونمایه عاشورایی دارد و نگاهی کرده به سیرو سلوک سیدالشهدا در رزمگاه کربلا. ورود اشعار عارفانه عمان سامانی را باید یکی از شاخصههای این اثر دانست. شروع قصه با بازگشت محا از سفر کربلاست. او به وصیت مادرش عمل کرده و به کربلا رفته و حالا با بازگشت او، قصه آغاز میشود. در همین زمان اصلان پسر صحافباشی که مرمت کتابهای منثور و منظوم کتابخانه سلطنتی را همراه پدر به عهده دارد، پی به دسیسهها و توطئههایی میبرد که سرنوشت او و محا را تبدیل به یک منظومه بیپایان میکند. نگارش فیلمنامه این مجموعه با طراحی رامین عباسیزاده و نویسندگی فرهاد نقدعلی بوده که بیشتر از دو سال به طول انجامیده است. حتی گفته میشود که همزمان با تولید، بازنگری و بازنویسی فیلمنامهها ادامه دارد. تحقیقات وسیعی برای نگارش فیلمنامه صورت گرفته تا روح تاریخ در این اثر با منابع مستند، تطابق داشته باشد.
از تولید و فیلمبرداری این سریال چند ماهی میگذرد و سه گروه به طور مداوم در حال ضبط و فیلمبرداری این کار هستند تا آن را بهموقع به پخش برسانند. در واقع سه کارگردان با سه گروه تولیدی مجزا، بخشهای مختلف ضبط را در دست دارند. در شیوه ساخت این سریال، از دستاوردهای نوین و شیوههای جدید سریالسازی دنیا استفاده شده است. هر سه گروه، بهطور مستقیم زیر نظر یک اتاق فکر که رامین عباسیزاده (طراح و تهیهکننده سریال) آن را مدیریت میکند، به کار مشغول هستند تا گروهها بهطور هماهنگ با ریتم مورد نظر، کار را انجام دهند و حاصل کار یکدست و در راستای اهداف و مسیر از پیش تعیینشده پیش برود. نکته دیگر اینکه، برای ساخت تیتراژ این سریال از هوش مصنوعی استفاده شده است. تمام عوامل این کار با تمام سختیها و مشکلاتی که در پیش داشتهاند، کوشیدند تا کاری جذاب با ماجراهایی پر از فرازونشیب را خلق کنند. این سریال که ساختاری رمان گونه دارد.
لوکیشنهای مختلفی دارد که بازیگران متعدد مشغول بازی مقابل دوربین هستند. همزمان، تدوین کار در حین تولید در حال انجام است. محصول سیمافیلم است و پخش آن در دو بخش خواهد بود که از شبکه سه سیما بهزودی روی آنتن خواهد رفت. سریال فوق گریزی به فانتزی زده و تکخطی نیست. اتمسفر حاکم بر کار هم، شبیه به هیچ کار دیگری نیست. بهعنوان مثال، عمان سامانی یکی از شخصیتهای مهم آن مقطع تاریخی است. البته قصه رحیل مربوط به سالها بعد از فوت اوست. او شاعری بود که اغلب اشعار عاشورایی و مذهبی از جمله شعر «کیست این پنهان مرادر جان و تن. کز زبان من همی گوید سخن؟» را سروده بود.
پرده هفتم: نمایش زن ایرانی در دوران قاجار
رئیس رسانهملی هم مدتی پیش بازدیدی از پشت صحنه مجموعه رحیل داشت. پیمان جبلی در این بازدید با تأکید بر اهمیت تولید سریالهای تاریخی، ابراز امیدواری کرده بود که این سریال تاریخی با نمایش چهره متفاوتی از زنان در دوره قاجار، پایبندی آنان به اعتقاداتشان را از زاویهنگاهی متفاوت به نمایش بگذارد.
وی افزود: وفاداری به تاریخ کار دشواری است و با دیگر کارهای حوزه نمایش متفاوت است. هرچند آمادهسازی سریالهای تاریخی سازوکار خود را دارد و همواره دشوار است، اثری که بهجا میماند، علاقهمندان بسیاری بین بینندگان دارد و انتظار میرود از ضریب اثرگذاری بالایی برخوردار باشد. جبلی داستان رحیل را منحصر بهفرد دانست و گفت: ویژگی مهم پایبندی زنان به اعتقادات دینی در دوره قاجار ازجمله مؤلفههای جامعهشناختی بارز این دوران به شمار میرود. این سریال مصداق روشن دفاع از هویت ایرانی با نقشآفرینی زنان است و در متن تلاطم حوادث، بخشی از تاریخ ایران را به تصویر میکشد. رئیس رسانهملی با اشاره به دو راهبرد رسانهملی در دوره تحول، یعنی هویت محوری و عدالت گستری، گفت: بر مبنای این دو راهبرد، بازنمایی تصویر هویتمدارانه زن ایرانی در فرازوفرودهای تاریخی و در اقشار و لایههای گوناگون جامعه در آثار داستانی ضرورت مییابد؛ هویتی که بهعنوان نمونه و در این سریال، زن ایرانی در دورههای مختلف تحت فشار حاکمیت، از قاجار تا پهلوی اول و دوم از آن پاسداری کرد و علیرغم آنچه به او تحمیل شد، با عنصر ایمان و امید در محافظتش کوشید. وی تأکید کرد رسانهملی بهعنوان خدمتگزار هنرمندان، با حمایت مستمر و دنبالهدار، به ساخت سریالها، طبق برنامهریزیهای انجام شده کمک میکند.
نیمنگاهی به نقشآفرینیهای رحیل
هروقت که صحبت از یک مجموعه تاریخی میشود، نام بازیگرانی که قرار است این برهه تاریخی را روایت کنند هم اهمیت بسیاری پیدا میکند. رحیل که قرار است روایتی متفاوت از دل تاریخ باشد، با هنرمندی بازیگرانی چون ثریا قاسمی، حمیدرضا آذرنگ، اندیشه فولادوند، هومن برقنورد، نسیم ادبی، مرحوم حسام محمودی و گیتا راد(عربی) همراه شده است. در بخش پیشرو، نقشهای این بازیگران را مرور کردیم. البته علاوه بر آنها بازیگران دیگری هم نقشآفرینی کردهاند که ازجمله آن میتوان به نقش ماهی با بازی غزاله اکرمی، اصلان با بازی علی عباسیزاده، ذبیح با بازی فرخ نعمتی و خانبابا با بازی کاظم هژیرآزاد اشاره کرد.
بازی در نقش یک ساحره
اندیشه فولادوند که در میان متاخرترین کارهای تلویزیونیاش میتوان به بچه مهندس و بازپرس اشاره کرد، در مجموعه رحیل یکی از نقشهای اصلی را ایفا میکند. او بازیگر زنی به نام بیتاج و در قامت یک ساحره است که در طول قصه با گرههایی که در طول زندگی خودش و همسرش زمان، اتفاق میافتد، تلاش میکند روایت این سریال را در دست بگیرد. بیان خاص و رمزآلود بودن بازی فولادوند باعث شده تا نقشهای متفاوت را بتواند بهخوبی ایفا کند. بهنظر میرسد که در این مجموعه هم باید منتظر یک نقش متفاوت و در عینحال تاثیرگذار از او باشیم.
حضور آذرنگ در یک نقش جدی
بازی کردن شخصیتهای جدی و طنز هرکدام مهارت خاص خود را میطلبد. وقتی بازیگری بخواهد در هر دوی اینها موفق باشد، نیاز به یک پوستاندازی در فعالیت حرفهای خود دارد تا مهارتی را کسب کند که کمتر بازیگری به آن مجهز است. حمیدرضا آذرنگ را باید ازجمله همین کارکشتههای حوزه تلویزیون دانست که در هر دوی این دو، خوش درخشیده است. او پیش از این با بازی در نقش خلیل خانزاده در مجموعه نونخ، توانست طنز قصه را تنها یک سر و گردن جابهجا کند. حالا بازی او در سریال رحیل و نقش زمان، یک کاراکتر جدی را روایت کرده که متفاوت از کارهای اخیر او در تلویزیون است.
خاکستریهای شفیق
هومن برقنورد را باید یک بازیگر توانمند دانست که تواناییهایش را در حوزههای مختلفی به رخ کشیده است؛ از تلویزیون گرفته تا تئاتر و سینما. او در سریال رحیل نقش فردی به نام شفیق را بازی میکند که بهنظر میرسد به نقشهای خاکستری و سیاه او نزدیکتر است. شفیق فردی است که پیش از این رئیس دارودسته کورها بوده و توانسته گروهی را با افراد نابکار شکل دهد. مدتها در دربار رفتوآمد داشته و در بخشی از روند قصه مؤثر است. برقنورد بهواسطه بازی در نقشهای مختلف - از طنز تا جدی - این توانمندی را دارد تا با یک نقش متفاوت، مخاطب را برای چندمینبار غافلگیر کند.
قهرمانی به نام اصلان
یکی از نقشهای سریال رحیل که بهنوعی قهرمان قصه هم محسوب میشود، اصلان با بازی علی عباسیزاده است. اصلان پسر صحافباشی است که مرمت کتابهای منثور و منظوم کتابخانه سلطنتی را بههمراه پدرش بهعهده دارد. او به مرور به دسیسهها و توطئههایی پی میبرد که سرنوشت او و محا را تغییر میدهد. شخصیت اصلان در پیش بردن قصه رحیل بسیار کلیدی است و به نوعی قهرمان این سریال محسوب میشود. بازی عباسیزاده در سریال سقوط یک فرشته توانست توانمندیهای او را در عرصه بازیگری بهخوبی نشان دهد.
بازگشت محا و یک تصمیم
قصه اصلی سریال رحیل مربوط به شخصیتی به نام محا با بازی گیتا راد(عربی) است. او دختری است که برای عمل به وصیت مادرش، به کربلا میرود و بعد از بازگشت، به فکر برپایی تعزیه و زنده کردن یاد حضرت زینب(س) میافتد آن هم در دورانی که تنها چند سال تا پایان سلسله قاجار مانده و محدودیتهای محا برای این کار، بهوضوح دیده میشود. گیتا راد چهره شناختهشدهای نیست و در این کار، برای اولینبار یک نقش جدی را در تلویزیون ایفا میکند. محوریت قصه با بازی محا، متمرکز بر نقش زنان و تاثیرگذاری آنها در طول تاریخ است.
یک نقش غیرکلیشهای
بازی ثریا قاسمی در نقشهای مختلف، حالا آنقدر پخته است که هر بار سراغ نقش جدیدی میرود و باید منتظر یک روی جدید از بازیگری او بود. قاسمی در مجموعه رحیل نقش زنی به نام قمر را بازی میکند که اسرار بسیاری از قصه، در مشت اوست. بازی متفاوت ثریا قاسمی در مجموعههایی مثل حکم رشد بهخوبی نشان داد که توانمندی این بازیگر پیشکسوت را نباید دستکم گرفت. حالا به نظر میرسد که او در مجموعه رحیل، یک نقش متفاوت دیگر را برای تماشاگران به تصویر خواهد کشاند؛ نقشی که به طور قطع از دیگر نقشهای او متفاوت خواهد بود.
زینتی در اندرونی
از سریال «عقیق» تا «برادرجان»، هرکدام را که بگردیم، سکانس به سکانش میتوان ردی از هنرمندیهای نسیم ادبی گرفت. ادبی حالا در سریال رحیل، نقش زینت را بازی میکند که در اندرونی دربار است و بهنوعی باید او را مدیر اندرونی دانست. با توجه به کاریزما و قاطعیتی که این بازیگر در گفتارش دارد، به نظر میرسد زینت هم یک نقش متفاوت از دیگر کارهای نسیم ادبی است. اگرچه عقیق هم در میان کارهای نسیم ادبی، یک کار تاریخی محسوب میشود اما با توجه به توانمندیهای او باید گفت شاهد نقشی متفاوت از این بازیگر در سریال رحیل خواهیم بود.
ولیعهد نیمهتمام
شاید وقتی حسام محمودی در اردیبهشت امسال چشم از جهان فروبست، کمتر مخاطبی تصور میکرد که این همه کار پخشنشده از او را به تماشا بنشیند؛ از سریال «سوران» گرفته تا رحیل. هرچند که مرحوم محمودی توانست کار نیمهتمامش را در سوران به اتمام برساند اما اجل مهلت نداد که نقش نیمهتمامش در رحیل را به سرانجام برساند. حسام محمودی در مجموعه رحیل نقش ولیعهد قاجار را بازی میکرد و با درگذشت او، محسن امیری با گریم خاص مقابل دوربین رفت تا به مدد هوشمصنوعی و برخی دیگر ابزارها، نقش ولیعهد تکمیل شود.