کدهای خواندنی تاریخی

به گفته کارگردان، وجه تمایز اصلی این مجموعه تمرکز بر اسنادی است که بسیاری از آنها برای نخستین‌بار بازخوانی می‌شود. کارگردان مجموعه تارکد، محمد‌صالح نیکنام است و از دیگر عوامل آن می‌توان به نویسنده و پژوهشگر: مجتبی نوروزپور، مجری طرح: موسسه رسانه‌ای سپهر و موشن‌گرافیک: احسان میرآبادی اشاره کرد. تارکد تولید مرکز هنری رسانه‌ای نهضت و شبکه مستند سیماست که از شبکه مستند پخش شد. همان‌طور که گفتیم تارکد به ۱۰پرونده از حساس‌ترین موضوعات در تاریخ انقلاب اسلامی می‌پردازد و با استفاده از مجموعه اسناد پژوهشی دقیق، جزئیات کمتر شنیده ‌شده از این رویدادها را بیان می‌کند. با نیکنام در خصوص ویژگی‌های این مجموعه مستند گفت‌وگو کردیم. 

ردپای دیروز در امروز

سوژه‌هایی که در مجموعه مستند تارکد مورد بررسی قرارگرفته از پرونده‌های حساس تاریخ انقلاب است که برخی عاملان یا افراد مرتبط به این جریان‌ها هنوز در قید حیات هستند که حساسیت موضوع را تشدید می‌کند. از محمدصالح نیکنام، کارگردان مستند درباره انتخاب این موضوعات می‌پرسیم و او به جام‌جم می‌گوید:  برای ما مهم بود سراغ مسائلی برویم که فقط تاریخی نیست بلکه آن جریان‌ها در امروز هم امتداد دارد. در واقع مقدماتی در آن اتفاقات رقم خورده است که ما با آثارش روبه‌رو هستیم. سراغ پرونده‌هایی رفتیم که ابهامات مهمی در آن مطرح باشد و برای امروز جامعه ما مهم باشد. همچنین مواردی داشتیم که درباره آنها روایت‌های دور از واقع مطرح شده است و نیاز به اصلاح داشت. مثلا درباره پرونده سینما رکس روایت غیرمستندی ساخته شده است و بر اساس آن القائاتی به جامعه می‌شود تا به سمت تصمیمات و کنش‌هایی سوق داده شود. پس سعی کردیم موضوعات انتخابی به مسائل روز اتصال داشته و ابهام وسوال‌ها درباره آن جدی باشد تا پاسخ دادن به آن در قالب مستند کمکی کند. این‌طور نبود که فقط با نگاه جذابیت بخواهیم به یک پرونده بپردازیم، بلکه می‌خواستیم مشکلی را حل کند. 
وی درباره دغدغه ساخت مستندهایی از این دست می‌گوید: دغدغه شخصی است و حتی قبل‌تر از این ماجرا ۲۰قسمت پادکست با موضوع تاریخ انقلاب تولید کردیم که موضوع تعدادی از آنها با این ۱۰قسمت مشترک بود. مجموعه روایت‌ هایی بعضا غیرمستند درباره تاریخ ساخته می‌شود که هدفش نگرش‌سازی‌ برای بهره‌برداری در مسائل روز است. مثلا کسی درباره سینما رکس حرفی می‌زند که بعدا بتواند وقایع دیگر را هم به عده‌ای خاص نسبت دهد یا از آیت‌‍‌ا... شریعتمداری روایتی را ارائه می‌دهد تا جریان حوزوی که با جمهوری اسلامی زاویه دارد را نسخه شفابخش غیروابسته توصیف کند. به این ترتیب تا زمانی که اصل ماجرا را بیان نکنیم جامعه به روایتی که برایش ارائه شده، باور پیدا می‌کند و درباره آینده متناسب با آن تصمیم‌ می‌گیرد. این مسائل برای ما مهم است و تا جایی که توانایی داریم و شبکه هم تمایل داشته باشد به مسیرمان ادامه می‌دهیم.      
از این کارگردان در مورد خط ربط روایت‌ها می‌پرسیم و او توضیح می‌دهد: نمی‌شود گفت هر ۱۰پرونده به همدیگر مربوط هستند اما مواردی داریم مانند پرونده آیت‌ا... شریعتمداری در قسمت اول و پرونده بنی‌صدر در قسمتی دیگر که با همدیگر خط اشتراک دارند. در همه اینها خطوط مشترکی از بحث نفوذ دیده می‌شود. همچنین بحث بازیگران و دشمن خارجی درعموم این موارد قابل مشاهده است.  وی ادامه می‌دهد: گاهی بی‌جا از لفظ دشمن استفاده کردیم و مواردی را به دشمن خارجی نسبت دادیم که نبوده است. اما در این پرونده‌ها واقعا نمی‌شود نقش دشمن را نادیده گرفت.  

دسترسی به آرشیو غنی

در این مجموعه مستند از تصاویر و اسناد آرشیوی بهره زیادی برده شده است. نیکنام درباره چالش‌های استفاده از آرشیو عنوان می‌کند: سختی‌های زیاد داشتیم چون ۱۰موضوع با پراکندگی زیادی در دست ما بود. زمان زیادی را برای پیدا کردن آرشیو اختصاص دادیم و سعی کردیم از آرشیوهای خارجی در دسترس استفاده کنیم. در بخشی هم آرشیو صداوسیما با پیگیری شبکه مستند به ما کمک کرد. همچنین آرشیو معاونت سیاسی هم به ما کمک رساند. با جمع این سه منبع توانستیم کار را پیش ببریم. در این مستند از مصاحبه‌های تولیدی با افراد درگیر یا ناظر با پرونده‌های مطروح بهره برده نشده است. 
نیکنام درباره استفاده صرف از اسناد آرشیوی بیان می‌کند: بخشی از این عملکرد ناظر بر مختصاتی است که کار در آن قرار گرفته است. این پروژه مجموعه مستند نیمه بلند است و همچنین این روزها معمولا آثاری با ریتم تند مورد قبول مخاطبان قرار می‌گیرد. برای همین خواستیم از منابع در دسترس همه و بدون خدشه استفاده کنیم. هر حرفی که در مستند زده می‌شود بلافاصله سندش را نشان می‌دهیم تا محل مناقشه نباشد. از نظر افراد هم استفاده کردیم اما اگر می‌خواستیم نگاه یک شخصیت را به عنوان منبع معرفی کنیم، محل مناقشه می‌شد. ضمنا ممکن بود بگویند از افرادی استفاده کردند که به نگاه‌شان نزدیک هستند. همچنین زمان نداشتیم که بخواهیم با تعداد کثیری گفت‌وگو کنیم؛ به این نتیجه رسیدیم فرم آرشیوی با طرح مستندمان سازگارتر است. 

منبعی برای راستی‌آزمایی

یکی از نوآوری‌های این مجموعه مستند طراحی سایت و بارگذاری مدارک و اسناد در این سایت است تا مخاطبان علاقه‌مند بتوانند ادعاهای بیان شده در فیلم را با دسترسی به سندها تا حد زیادی راستی‌آزمایی کنند. کارگردان تارکد دراین باره می‌گوید: این جزئی از فرم کار است که هر حرفی بیان می‌شود بلافاصله سندش را نشان می‌دهیم. بیان حرف مستند و مستدل سخت است. ما سعی کردیم هر چه می‌گوییم عینا سندش را هم نشان دهیم تا مخاطب باور کند و نگوید روایت پسندیده خود را که منطبق با واقعیت نیست، ارائه می‌دهند. مثلا شبکه «من و تو» مستندی درباره سینما رکس ساخته است اماهیچ سندی ارائه نمی‌دهد؛ فقط چند جمله را به صورت نریشن بیان می‌کند. چطور می‌شود به این روایت اعتماد کرد؟ با ارائه اسناد در سایت، مخاطبان می‌توانند آنها را راستی‌آزمایی کنند و اسناد قبل و بعد آنچه در مستند نمایش داده می‌شود را هم ببینند. این اطلاعات به درد مخاطبان حرفه‌ای و دیگر مستندسازان می‌خورد. همچنین نوعی احترام گذاشتن به مخاطبان است تا بتوانند به اسناد اشاره شده دسترسی داشته باشند. حدود ۶۰۰ سند تا امروز بارگذاری شده است. 

چرا تارکد؟

تارکد نامی جالب توجه است که احتمال دارد شما هم با شنیدن آن معانی مختلفی به ذهنتان خطور کند. به گفته نیکنام این نام مابه‌ازای لغتنامه‌ای ندارد. چون کدهای تاریخ امنیتی را بررسی کردند، واژه‌ای‌ ترکیبی ازتاریخ و کد را ساختند که برای مخاطبان تازه باشد.