حاضرِ همیشه غایب

در میان پوسترهای فیلم‌های سینمایی که دیوارهای موزه را پوشانده است، چند پوستر خودنمایی می‌کند. پوسترهای فیلم‌هایی متعلق به سینمای معروف به فیلمفارسی در قبل از انقلاب اسلامی ایران که به‌صورت مشترک با تهیه‌کنندگان ترک و بازیگران معروف آن روزهای سینمای تجاری ایران تولید شده است. برخلاف تولید مشترک فیلم مست عشق که حاشیه‌های بسیار تلخی در همکاری با ترک‌ها داشت، ظاهرا در آن سال‌ها آب گشته و چاله را پیدا کرده بود و صنعت فیلمفارسی ایران قبل از انقلاب با همکاری ترک‌ها خوب می‌تاخت اما بعد از انقلاب تا سال‌ها اثری از سینمای بدنه ایران انقلابی در ترکیه وجود نداشت. اقبال محدود به سینمای جشنواره‌ای ایران و اسم‌هایی مشخص، فقط رگه‌هایی از اعتنا به سینمای ایران بعد از انقلاب است.حدود ۲۵ سال پیش جمعی از طلاب جوان از اتباع اهل‌بیت، پس از بازگشت به کشور ترکیه مؤسسه‌ای را بنیان گذاشتند تا با تحقیق، ترجمه و نشر معارف اهل بیت بتوانند چراغ راهی برای رهجویان طریق هدایت روشن کنند.آقای حریت وارول از جوانان آن روزها که اکنون گردی از تجربه محاسنش را به سفیدی کشانده است یکی از آنهاست. او از جمله مؤسسان مؤسسه علمی فرهنگی کوثر و بنیان‌گذار شبکه تلویزیونی ON۴ در ماهواره ترک‌ست است.‌آقای حریت اکنون مسئولیت مدیریت پخش و تولید این شبکه را به‌عهده دارد.

شروعی پرفروغ
او سابقه ترجمه و دوبله فیلم‌های سینمایی بعد از انقلاب را به ۲۵ سال پیش در این کشور باز‌می‌گرداند. وی پیش از این بازار فیلم‌های ایرانی در کشور ترکیه را منحصر به فیلم‌های هنری و جشنواره‌ای سینمای ایران می‌داند. از دیگر سو ترجمه، دوبله و ارائه سریال‌های تلویزیونی ایرانی در کشور ترکیه را زمینه‌ساز آشنایی مردم این کشور با سینمای ایران برمی‌شمارد. دوبله سریال‌های امام علی، ولایت عشق، تنهاترین سردار، مختارنامه و تعداد زیادی فیلم سینمایی توسط مؤسسه کوثر و ارائه آن به بازار مخاطبان کشور ترکیه در کنار کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای پیرامون معارف اهل‌بیت، خیل گسترده‌ای از مخاطبان عام ترکیه را همراه تولیدات مؤسسه کرد.آقای حریت نقش شایانی را که ارائه این گونه فیلم‌ها برای نشر مبانی معارف اهل بیت و حقایق تاریخ اسلام در ترکیه داشت‌، این‌گونه توصیف می‌کند: «بعضی وقت‌ها یک فیلم اثربخشی‌اش بیش از۱۰۰جلدکتابی بودکه ما درانتشار کوثرارائه می‌کردیم. جذب کودکان، نوجوانان و جوانان ترک یکی دیگر از برکات این کار بود.» ارائه این فیلم‌ها که به‌صورت دی‌وی‌دی و سی‌دی در سطح کتابفروشی‌های سراسر ترکیه انجام می‌شد نقش بسزایی در فروش کتاب‌های دیگر این موسسه به‌عهده داشت. از دیگر سو جذب جمعیت علوی‌های ترکیه با این کار امکان‌پذیر‌تر شد.ارائه سریال امام رضا تاثیر زیادی در این زمینه داشت، چراکه جمعیت علویان ترکیه ریشه اسلام خود را مرهون خراسان و مهاجرت علما و عرفای آن دیار به ترکیه دانسته و احترام بسیار زیادی برای امام رضا(ع) قائل هستند. پیش از آن‌که پیروان مکتب اهل‌بیت در ترکیه شبکه مشخصی داشته باشند، آگهی و بعد‌ها خود این سریال‌ها از شبکه علویان پخش شد. در کنار سریال‌های ایرانی ،فیلم‌های قدیمی حوزه هنری همچون استعاذه،توبه نصوح و بایکوت با خرید حق پخش آنها در ترکیه ارائه شد. وقتی در کتابفروشی موسسه کوثر در استانبول قدم می‌زنی دیدن دی وی دی فیلم‌های فیلمسازان نسل اول حوزه هنری توجهت را جلب می‌کند. نحوه بسته‌بندی و ارائه فیلم‌ها به شکلی است که گویی به‌تازگی از زیر چاپ و تکثیر درآمده‌اند و این خبر از وجود بازار و تقاضا برای فیلم‌های اخلاق‌گرا و با محتوای اسلامی می‌دهد. آقای حریت، یکی از ویژگی‌های فیلم‌ها و سریال‌های ارائه شده توسط موسسه کوثر در بازار نشر ترکیه را عدم سانسور آنها به لحاظ محتوایی می‌داند؛ امری که باعث شد اقبال گسترده‌تری نسبت به این طیف از آثار در این کشور به وجود آید، چراکه موسساتی با گرایش‌های چپ و متعصب مذهبی با دست بردن در آثار ایرانی، نمونه‌های سانسور شده آنها را ارائه می‌کردند.مدیر تولید و پخش شبکه ON۴ یکی دیگر از ویژگی‌‌های فیلم‌های ارائه شده توسط موسسه کوثر را کیفیت بالای دوبله آنها برمی‌شمارد. او می‌گوید هرچند هزینه بسیار بالایی داشت اما ارزشش را داشت که با استخدام گران‌ترین صداها و معروف‌ترین گویندگان ترکیه، سریال‌هایی چون امام‌رضا را در این کشور ارائه دهیم. حتی در دیداری که تهیه‌کنندگان سریال ولایت عشق از مؤسسه داشتند، بعد از دیدن صداگذاری ترکی آن فیلم اظهار کردند که کیفیت دوبله آن‌قدر بالاست که بیننده فکر می‌کند سریال به زبان ترکی تولید شده است.این فیلم‌ها سرمایه‌ای قابل توجه و آرشیوی بسیار مهم برای موسسه کوثر تشکیل داد و وقتی از سال ۲۰۱۰ شبکه تلویزیونی ON۴ راه‌اندازی شد، ارزش این سرمایه‌گذاری بیش از پیش معلوم شد. شبکه ‌ای تلویزیونی که حجم بسیار زیادی از فیلم‌های همسو با سیاست‌های کلان خود را در اختیار دارد. فیلم‌هایی که از شبکه‌های دیگر ترکیه چون قدس تی وی، جَم و شبکه۱۲ هم پخش شده است.

نگاهی به بازار ترجمه کتاب‌های ایرانی
بازار ترجمه کتاب‌هایی با رویکرد انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نیز در ترکیه گرم است. آقای سردار، مسئول کتابفروشی کوثر، ما را با ترجمه چند کتاب ایرانی که به زبان ترکی ترجمه و منتشر شده است، آشنا می‌کند. کتاب‌هایی چون شرح اسم، دا، پایی که جا ماند،کوچه نقاش‌ها،ارمیا و من زنده‌ام در کنار کتاب‌هایی درباره زندگی و زمانه فرماندهان و رزمندگان دفاع‌مقدس از میان این کتاب‌ها بیشتر جلب توجه می‌کند.آشنایی جامعه ادبی ترکیه به وسیله نام‌های معدودی از شاعران و نویسندگان ایرانی صورت گرفته است. پیش از این ترک‌ها به غیر از ترجمه تمام کلاسیک ادبیات و فرهنگ ایرانی با آثار صادق هدایت، فروغ فرخزاد و صمد بهرنگی و غلامحسین ساعدی آشنا شده‌اند،ترجمه‌های زیادی از این نام‌ها در ترکیه به بازار راه یافته به‌طوری که تا ده‌ها ترجمه از بوف کور هدایت احصا شده است ولی این حجم از حضور اصلا شایسته عظمت و بزرگی نام ادبیات امروز ایران نیست.
 
استثنا‌های امیدزا
هرچند استثنائاتی نیز در این میان وجود دارد مثلا در ۲۰۱۷ رمان «قلندر و قلعه» سید‌یحیی یثربی با استقبال خیلی زیادی در جامعه ادبی ترکیه روبه‌رو شد. این رمان که آثار و افکار شهاب‌الدین سهروردی را دستمایه روایت خود کرده، هم از حیث مضمون و هم از حیث روایت مورد توجه ترک‌ها قرار گرفته است یا مثلا مصطفی مستور راه بزرگی را در بازار چاپ و انتشار ترجمه کتاب‌های ایرانی در ترکیه طی کرده و کتاب‌های زیادی از او به این بازار راه یافته اما تا ایجاد یک ساز‌و‌کار زنده و پویا و همه‌گیر برای این منظور، راه زیادی پیش‌رو مانده است. نیاز به ورود یک سازمان تنظیم‌گر و تسهیلگر فرا‌دستی که با افقی باز به نفع دو جامعه ادبی فرهنگی ایران و ترکیه اقدام کند و به نتیجه برسد،احساس می‌شود. شاید ساز‌و‌کار وزارت فرهنگ ترکیه برای ترجمه آثار ترکی به زبان‌های دیگر در کشور‌های دیگر نمونه خوبی برای بررسی باشد.تعلق جایزه و کمک به انتشار آثار تاییدشده هم برای مؤلف کتاب ترک هم برای مترجم اثر او و هم برای ناشر این اثر در خارج از ترکیه، جذابیت‌های زیادی برای اهل فرهنگ و هنر و ادبیات ترکی ایجاد کرده‌است. نگاه غیر‌رانتی و حداقل در ظاهر غیر‌ایدئولوژیک یکی از مزیت‌های این دسته از کمک‌هاست، همچنین ایجاد بستری طبیعی و حتی‌المقدور بدون تنفس مصنوعی برای تشویق و ترویج ترجمه کتاب‌های ترکی در خارج ترکیه از دیگر ویژگی‌های این برنامه است. بی‌شک انجام یک تحقیق فرامرزی کامل و شامل در‌خصوص این مکانیسم‌ها می‌تواند راهگشای خوبی برای بخش دولتی فرهنگ ایران در ماورای مرزهای سیاسی ما باشد.

کتاب‌های فارسی در بازار نشر ترکیه
در سمت دیگر استانبول در قسمت آسیایی آن و در منطقه معروف کادیکوی پس از گذشتن از چند خیابان مرکزی محله، با کنجکاوی بسیار و با شناختن از طریق فضای مجازی به دنبال آدرس کتاب ــ‌ کافه خیلی خاصی می‌گردم. در پی عبور از چند خیابان پرازدحام در گوشه‌ای آرام با تابلوی کافه-کتاب رو‌به‌رو شدم. مغازه‌ای نسبتا بزرگ که قفسه‌های دور‌تا‌دور آن از کتاب‌های فارسی پر شده‌اند. در وسط نیز با چیدن چند میزوصندلی برای پذیرایی قهوه، چای و دمنوش بساطی فراهم شده است. این فضا گویی از کتابفروشی‌های روبه‌روی دانشگاه تهران یا بلوار کریم‌خان زند به گوشه‌ای دیگر از تاریخ و جغرافیا پرتاب شده‌است.حس بسیار عجیبی دارد دیدن کتاب‌های نام‌آشنای شاعران و نویسندگان معاصر و متون کلاسیک ادبیات ایرانی. از خانم متصدی فروشگاه می‌پرسم: آیا این فروشگاه نمایندگی رسمی ناشر خاصی است؟ با پاسخ مثبت رو‌به‌رو می‌شوم. در قفسه‌ها کتاب‌هایی از محمود دولت‌آبادی و مجموعه شعرهای شاعران روشنفکر معاصر ایران که توسط انتشاراتی دیگر به چاپ رسیده‌اند، خودنمایی می‌کند. همچنین کتاب‌هایی با موضوع جامعه‌شناسی و... .
خانم فروشنده در پاسخ سؤال من که درباره انحصار تعلق کتاب‌ها به این انتشاراتی خاص است، می‌گوید ما محدودیتی برای منابع کتاب‌های‌مان قائل نشدیم و کتاب‌های ناشران مختلف را اینجا ارائه می‌دهیم.او اضافه می‌کند که بیشتر مشتریان کتابفروشی ایرانیان مقیم ترکیه هستند و علاقه‌مندان ترک بیشتر از سر کنجکاوی به‌دنبال ترجمه آثار ادبی ایرانی به اینجا می‌آیند و عمدتا دست خالی بازمی‌گردند. عدم سنخیت کتاب‌های عمدتا مذهبی و انقلابی ایرانی منتشرشده به زبان ترکی در ترکیه با کتاب‌های این فروشگاه کاملا آشکار است. پس دایره مخاطبان آنها نیز ‌می‌توانند تداخل بسیار محدودی با هم داشته باشند. از دیگر سو حرکت نوپای این انتشارات با چالش‌های اقتصادی زیادی روبه‌روست؛ گران‌بودن هزینه انتقال کتاب‌ها به ترکیه یکی از آنهاست. در برابر قیمت‌های منوی کافه‌ که با توجه به قیمت‌های ترکیه معقول و متناسب به نظر می‌آیند اما قیمت کتاب‌های ایرانی این فروشگاه از این فرمول تبعیت نمی‌کنند؛ هم نسبت به متوسط قیمت‌ها در ایران، هم در تناسب با قیمت‌های ترکیه گران به نظر می‌رسند.
در زمره کسانی که برای تورق کتاب‌های فروشگاه دیدم، با دکتر ماهر اصلان آشنا شدم. او که استاد تاریخ در دانشگاه معمار سنان استانبول است، از تجربه خود در این کتابفروشی ایرانی چنین گفت: در اینجا می‌توانید کتاب مورد نظر خود را در قفسه‌ها پیدا کرده و پس از بررسی آن را خریداری کنید یا در قسمت کافه هنگام نوشیدن قهوه یا چای، کتابی را که خریداری کرده‌اید یا می‌خواهید بخرید، مطالعه و بررسی کنید. این کتابفروشی هیچ ویژگی فیزیکی ندارد که آن را از کتابفروشی‌های کلاسیک متمایز کند و حتی در مقایسه با بسیاری از کتابفروشی‌های استانبول دارای ابعاد و طراحی متوسطی است.دکتر ماهر اصلان که دوره آموزش زبان فارسی را در دانشگاه اصفهان گذرانده است، مهم‌ترین ویژگی‌ این کتابفروشی که آن را از دیگران متمایز می‌کند، این‌گونه بیان کرد: این فضا، پای شما را به دنیای بزرگ فرهنگی ایران باز می‌کند.دراین کافه‌کتاب، فقط کتاب‌های فارسی درزمینه ادبیات،تاریخ، فرهنگ، سیاست، اقتصاد، جامعه‌شناسی، موسیقی و سایر رشته‌های ایرانی به فروش می‌رسد. این کتابفروشی شاید اولین قدمی باشد که می‌توانیم قبل از رفتن به ایران برای آشنایی با دنیای غنی فرهنگی همسایه خود برداریم. در حالی که کارمندان ایرانی کتابفروشی با ترکی زیبای خود از شما پذیرایی می‌کنند اما با پذیرایی و مهمان‌نوازی خود ردپایی از جهان فرهنگی ایران را عرضه می‌کنند. بازدید شما از این خانه کتاب بهتان کمک می‌کند تا تعصبات خود را در مورد ایران و مردم ایران که تاکنون حاصل تجربه شخصی شما نبوده، از بین ببرید و همچنین باعث می‌شود با خاطره‌ای خوش از همسایه خود به خانه بازگردید. هرچند حرکت یک انتشارات خصوصی ایرانی برای حضور در یک کشور خارجی اقدام جسورانه و ویژه‌ای است اما جای خالی توجه به سلایق مختلف جامعه ادبی ترکیه و توجه به موضوع ترجمه آثار ادبیات امروز ایران به همیاری و هم‌افزایی بسیار زیادتری میان بخش‌های دولتی و خصوصی ایرانی و ترک نیاز دارد.