بیگانه با زیست مجازی کودکان

در این عصر دیجیتالی پرشتاب، کودکان ما بیش از هر زمان دیگر در محاصره صفحه‌نمایش‌ها و گردبادی از اطلاعات بزرگ می‌شوند. کودکان امروزی که اغلب از آنها به‌عنوان «بومی دیجیتال» یاد می‌شود، از سنین بسیار پایین در فناوری غوطه‌ور شده‌اند. درحالی‌که این محیط دسترسی بی‌سابقه‌ای به اطلاعات و فرصت‌های یادگیری را ارائه می‌دهد، اما چالش‌های مهمی را نیز به‌ویژه در مورد سواد رسانه‌ای ارائه می‌دهد. آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان در دریای پرتلاطم تکنولوژی و ابزارهای دیجیتال مانند دادن یک عینک غواصی به آنهاست تا در اعماق اقیانوس وسیع اطلاعات بتوانند با یک دید مناسب حرکت کنند و تشخیص دهندچه چیزی معتبر وچه چیزی فقط سروصداست وچگونه می‌توانند بارسانه‌ها به شیوه‌ای هوشمندانه و متفکرانه تعامل داشته باشند. با توجه به اهمیت این موضوع جام‌جم در گفت‌وگو با دکتر علی انتظاری، جامعه‌شناس به بررسی ابعاد مختلف این موضوع و راهکارهای آن پرداخته است.

والدین چگونه می‌توانند سواد رسانه‌ای کودکان نسل آلفا را افزایش دهند؟
والدین باید ابتدا با فضای دیجیتال، هوش‌مصنوعی و تهدیدهای موجود در این فضا آشنا شوند. اگر آنها در این زمینه اطلاعات کافی نداشته باشند، برخوردهای اقتدارمآبانه با کودکان در استفاده از فضای مجازی ممکن است بیشتر به رفتارهای مقاومتی و حرص و ولع آنها منجر شود. مسأله حائز اهمیت این است که امروزه جامعه‌پذیری کودکان به‌شدت تحت تأثیر فضای مجازی قرار دارد. به عبارت دیگر، کودکان به میزان زیادی در این فضا جامعه‌پذیر می‌شوند وارتباطات رودرروباوالدین و خویشاوندان برای آنها کمتر محقق می‌شود. این موضوع به‌ویژه در شرایطی که جنبه‌های اجتماعی در جامعه تضعیف شده و روابط میان مردم کاهش یافته، شدت بیشتری پیدا کرده است. به‌علاوه، کاهش موقعیت‌هایی که افراد در آنها به‌صورت رودررو با یکدیگر مواجه می‌شوند، مسأله را حادتر کرده و باعث افزایش حضور کودکان در فضای مجازی شده است.
 
یعنی اساسا فضای مجازی اثرات مخربی بر کودکان دارد؟
اگرچه فضای مجازی داراي امتیازات و ظرفیت‌های خوبی است، اماحاکمیت این فضا ممکن است منطق آن را بر هویت کودکان حاکم کند. اگر این اتفاق بیفتد، کودکان در دنیای واقعی نیز با منطق فضای مجازی تعامل خواهند کرد و نه با منطق دنیای واقعی. به همین دلیل است که گاهی کودکان رفتارهای نابهنجاری بروز می‌دهند؛ یعنی فکر می‌کنند که فضای واقعی هم مثل بازی‌های رایانه‌ای است که دوباره جان تازه به‌دست‌آورند و از اول شروع کنند. این مسأله ما را به این نکته هدایت می‌کند که والدین برای داشتن یک تعامل صحیح با کودکان در حوزه فضای مجازی، باید موقعیت‌های مناسبات واقعی را گسترش دهند. در تضاد با فضای عمومی جامعه که به سمت کاهش حریم خصوصی و مراسم و مناسبات اجتماعی می‌رود، والدین باید از گعده‌ها و جمع‌های خانوادگی و محلی استقبال کنند، چراکه اساسا غرق‌شدن بچه‌ها در فضای مجازی خطرات متعددی را به ارمغان می‌آورد که لازم است والدین محیط‌های مناسبات واقعی و رودررو را گسترش دهند. خوشبختانه مدرسه محیطی برای مناسبات رودرروی کودکان است اما مشکلی که دارد این است که کودکان در این فضا هم بازی‌ها و تجربیات مجازی خود را مرور می‌کنند و کمتر به موضوعات واقعی می‌پردازند. 
 
راهکار این مسأله چیست؟
اولیا و مسئولان مدرسه باید به این موضوع توجه و برنامه‌ها را طوری تنظیم کنند که در جهت تقویت فضای مجازی نباشند و همه چیز را به گروه‌های مجازی منقل نکنند و اجازه دهند تا کودکان در فضای واقعی حرف‌های خود را بزنند. بر این اساس باید یک مقدار دز مصرف اینترنت و شبکه‌های اجتماعی توسط والدین و مسئولان کاهش پیدا کند و به‌دنبال‌آن کودکان را به حضور و تجربه مناسبات واقعی ترغیب کنند. به همین دلیل نباید کودکان را ازحضور در مناسبات اجتماعی بترسانند. متاسفانه اکنون والدین وقتی بچه می‌خواهد تا سر کوچه برود هزار مدل نگرانی دارند اما هنگام حضور کودک در فضای مجازی نگران نیستند و انگار در آنجا اتفاقی نمی‌افتد، درحالی‌که خطرات فضای مجازی چندین برابر فضای واقعی است. والدین فکر می‌کنند فقط برخورد فیزیکی مسأله‌ساز است. یکی از مشکلات دیگر این است که والدین سواد مجازی ندارند و نمی‌دانند در کجای فضای مجازی زندگی می‌کنند، به‌همین‌دلیل هراس محیط واقعی ایجاد می‌کنند اما نسبت به هراس محیط مجازی اصلا توجه ندارند.
 
چگونه می‌توان سواد مجازی والدین را افزایش داد؟
صداوسیما در برنامه‌های مختلف ولابه‌‌لای تبلیغات گسترده تجاری بایدتبلیغ آموزش فضای مجازی درقالب‌های کوتاه و تاثیرگذار داشته باشد.همچنین درمدارس باید یک واحد درسی درحوزه سواد رسانه‌ای وجود داشته باشد تا افراد بدانندکه این فضا و پلتفرم‌ها و مدیریت و اهداف آن چیست. همان‌طور که پدر و مادرهای امروز دانش‌آموزان دیروز هستند دانش‌آموزان امروز نیز پدر و مادرهای آینده ما هستند.
 
ظاهرا کمی پیشتازی در عرصه سیاست‌گذاری نیز لازم است.
بله. سال ۸۳ من در کتاب دبستان پیشنهاد دادم که نحوه استفاده از ایمیل را به کودکان آموزش دهیم، اما این نقد وارد شد که در روستاها کسی به ایمیل‌ دسترسی ندارد، اما حالا می‌بینیم که فضای مجازی تا دورترین مناطق نیز نفوذ کرده است. مشکل این است که مسئولان و سیاست‌گذاران ما از این قافله عقب هستند، چراکه می‌شود تا حدی آینده این فضا را پیش‌بینی کرد. مثلا الان مشخص است که هوش مصنوعی ما را به کجا می‌برد. ما باید ظرفیت‌های مثبت این فضا را آموزش دهیم تا افراد از این فضا استفاده مفید کنند.