فرهنگ اصیل در دل کویـر

خراسان‌جنوبی برخورداری از با تنوع چشمگیر در تولید صنایع دستی روبه‌روست که هریک روایتگر بخشی از هویت تاریخی و طبیعی این منطقه محسوب می‌شوند. این صنایع زیبا وجذاب، آیینه تمام‌نمای تاریخ، فرهنگ و روحیه مقاوم مردمی است که در دل کویر، آثاری  زیبا و پایدار آفریده‌اند؛ صنایعی که امروزه با وجود ظرفیت‌های فراوان برای اشتغال‌زایی و ارزآوری و جلب نظر جهانیان، با برخی موانع روبه‌روهستند.قالی‌بافی و گلیم‌بافی که از دیرباز در این منطقه رواج داشته،به‌خاطر نقش‌های سنتی وطرح‌ها ورنگ‌های طبیعی وجذابش، شهرتی جهانی یافته است.تولید این دست‌بافته‌های اصیل، یکی از شاخصه‌های اصلی استان محسوب می‌شود. از معروف‌ترین نقوش قالی‌های خراسان‌جنوبی باید به نقش ماهی هراتی، افشان، خشتی و لچک ترنج اشاره کرد که استفاده بیشتری نسبت به سایر نقوش فرش ایرانی دراین منطقه دارند. در تولید و رنگرزی نخ فرش نیز رنگ‌های کبود، سرمه‌ای، مسی،کرمی، سبز،علفی،خاکی،پسته‌ای،لاکی، گل‌خاری، شتری، گل‌انار، زرد کاهی و شکلاتی استفاده می‌شود. آنچه در نقوش این قالی‌ها نظرها را به خود جلب می‌کند، استفاده از رنگ‌های برگرفته از طبیعت کویر است که به ویژگی بارز این دست‌بافته‌ها تبدیل شده است. معصومه محرابی‌زاده، کارشناس صنایع دستی با اشاره به هنرها و صنایع دستی خراسان‌جنوبی به جام‌جم می‌گوید: «براک یا بورک‌بافی، هنری با پیشینه هزارساله است که در آن از پشم شتر یا بز برای بافت پارچه‌ای محکم و بادوام استفاده می‌شود. در گذشته از این پارچه به‌طور سنتی برای ساخت کیسه حمل آب و لوازم دیگر بهره می‌بردند.» او به سوزن‌دوزی‌های سنتی هم اشاره کرده و ادامه می‌دهد: «انواع سوزن‌دوزی‌ها مانند پته‌دوزی و خامه‌دوزی برای تزیین لباس‌ها و رومیزی‌های محلی کاربرد دارند. این هنرها اغلب با نخ‌های ابریشمی و رنگین انجام می‌شوند و نمادهایی از طبیعت و باورهای کهن را به نمایش می‌گذارند.» این کارشناس با بیان این‌که قبلا خراسان‌بزرگ یک استان بود و بعد از تقسیم، بسیاری از صنایع دستی خراسان‌جنوبی با مهاجرت ساکنان به مناطق و استان‌های دیگر، در آن نقاط هم رواج یافته‌اند، می‌گوید: «ترکه‌بافی که در بیشتر جاها به آن سبدبافی می‌گویند، بافت نوعی سبد با استفاده از شاخه‌های درختان بومی مانند بادام‌کوهی و بید است. این سبدها استفاده‌های زیادی دارند و حتی برخی از آنها صادر می‌شوند. علاوه بر این سبدها، تولید ظروف و آثار تزئینی با الهام از نقوش طبیعت کویر هم در شهرهایی مانند بیرجند، فردوس و خوسف رواج دارد.» محرابی‌زاده، گیوه‌های خراسان‌جنوبی را منحصربه‌فرد می‌داند و با اشاره به این‌که تولید کفش‌های سبک و برخوردار از قابلیت تهویه طبیعی که از دیرباز در مناطق گرم مورد استفاده قرار می‌گرفته هنوز هم خواهان زیادی دارد، می‌گوید: «هرگز نباید صنایع دستی را به چشم تولیدات سنتی و بی‌ارزش یک منطقه ببینیم، چون آنها نقش بسزایی در اشتغال‌زایی و اقتصاد دارند.»
   
توجه به جذابیت‌های بومی
به استناد آمارها، خراسان‌جنوبی، بیش از ۱۰۵۰ اثر درفهرست آثار ملی و ۱۰ اثر ثبت‌شده جهانی در کارنامه خود دارد که ازجمله آنها می‌توان به قنات تاریخی بلده فردوس، کاروانسراهای متعدد، باغ اکبریه بیرجند، روستای خراشاد در حوزه توبافی، روستای اصفهک و ژئوپارک طبس اشاره کرد. این گستره وسیع از آثار تاریخی و طبیعی، فرصت بی‌نظیری برای توسعه گردشگری پایدار در این منطقه فراهم کرده است. با‌این‌حال پروژه‌های گردشگری متعددی در استان در حال اجرا و توسعه‌ است که هدف‌شان بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت‌ها به شیوه‌ای پایدار و متوازن است.  در همین راستا و جهت توجه به سنت و جذابیت‌های بومی، کارشناسان و سرمایه‌گذاران تاکید دارند حفظ محیط زیست و اصالت فرهنگی منطقه از اصول مهم توسعه بوده و استفاده از مصالح بومی مانند سنگ‌های محلی و طراحی براساس معماری سنتی، نمونه‌هایی از این رویکرد است که می‌تواند جذابیت و هویت منطقه را حفظ کند. اگر روزگاری، خراسان‌جنوبی یک استان کویری و خشک به شمار می‌آمد، حالا گردشگری و صنایع دستی آن در آستانه یک تحول بزرگ قرار دارد. ساخته‌های دست هنرمندانی که می‌توانند یک فعالیت جانبی و فرهنگی را به یک محور اقتصادی پایدار تبدیل شوند.

اشتغال‌زایی در جوامع روستایی و عشایری
امروزه در اکثر کشورهایی که تاریخ کهن و تنوع اقوام دارند، صنایع دستی، نقش مهمی در به‌حرکت‌درآوردن چرخ‌های اقتصادی ایفا می‌کنند. در ایران و خراسان‌جنوبی هم این صنایع، تاثیر مستقیمی در ایجاد مشاغل خرد و خانگی، جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها و حفظ بافت اجتماعی مناطق مختلف استان دارند. بسیاری از این هنرها، مانند بافت گلیم و ترکه‌بافی، به‌طور سنتی توسط زنان روستایی انجام می‌شود که منبع درآمد مکمل برای خانواده‌هاست. صنایع دستی ایرانی ازجمله تولیدات خراسان‌جنوبی،به کشورهای همسایه مانندعراق و افغانستان،همسایگان شمالی وکشورهای حاشیه خلیج‌فارس و همچنین کشورهای اروپایی و آمریکایی صادر می‌شوند. با وجود ظرفیت‌های یادشده، اقتصاد صنایع دستی خراسان‌جنوبی با مشکلات ساختاری متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند که نبود زیرساخت‌های بازاریابی و فروش در صدر آنهاست. مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌جنوبی با اشاره به توانمندی‌های این استان در بحث گردشگری می‌گوید: «این استان با برخورداری از بیش از ۲۵۰۰ اثر تاریخی، فرهنگی و طبیعی شناسایی‌شده، یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر ظرفیت‌های گردشگری است.» سیداحمد برآبادی ادامه می‌دهد: «صنایع دستی به‌دلیل ماهیت کاربرمحور خود، ظرفیت بسیار بالایی برای ایجاد فرصت‌های شغلی، به‌ویژه در جوامع روستایی و عشایری دارد.» این مسئول با تاکید بر این‌که از اصلی‌ترین مشکلات، ناکارآمدی سیستم توزیع و بازاریابی است، تصریح می‌کند: «بسیاری از هنرمندان دسترسی مستقیمی به بازارهای داخلی و بین‌المللی ندارند و به دلالان وواسطه‌ها وابسته هستندکه این امر سود آنها را کاهش می‌دهد.» به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی و گردشگری خراسان‌جنوبی، خانه‌های بومگردی در روستاهای استان، در مقام  گزینه‌ای محبوب برای اقامت گردشگران، علاوه بر حفظ اصالت فرهنگی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال برای ساکنان محلی ایفا می‌کنند.