آلاینده‌ها‌، تهدید امنیت غذایی

بیش از یک دهه است که آلودگی هوا زندگی شهرنشینان را به چالش کشیده و با فرارسیدن فصول سرد، هشدارها در مورد مراقبت از کودکان و افراد سالخورده و بیماران قلبی افزایش می‌یابد. این آلاینده‌ها آن‌قدر زیاد و قدرتمند شده‌اند که طی سال‌های اخیر نه‌تنها کل شهر را به تعطیلی می‌کشند، بلکه به زندگی روستایی هم رسوخ کرده و درختان، گیاهان و محصولات کشاورزی را از بین‌می‌برند.شواهد و گزارش‌ها نشان می‌دهد که آلودگی هوا یک تهدید چندبعدی برای محیط زیست وامنیت غذایی ایران محسوب می‌شود.این پدیده،دراستان‌های شمالی سلامت گیاهان راازسطح سلولی تا اکوسیستم‌های جنگلی تحت تاثیر قرار داده و خسارات اقتصادی پنهانی را به کشور تحمیل‌می‌کند.
   
کاهش توان پالایشگری
مازندران که به‌عنوان یکی از سرسبزترین استان‌های ایران بوده و با جنگل‌های هیرکانی و محصولات متنوع باغی شهرتی جهانی دارد، امروز شاهد پیامدهای مخرب آلودگی هوا بر جنگل‌ها و تولیدات کشاورزی خودش است.
به گفته کارشناسان، جنگل‌ها که خود ریه‌های زمین محسوب می‌شوند، قربانیان خاموش آلاینده‌ها هستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد کاهش توان پالایشگری طبیعی اولین تاثیر منفی آلاینده روی درختان است.برهمین اساس بیش از ۷۰ درصد درختان حاشیه بزرگراه‌ها به‌دلیل انباشت ذرات آلاینده روی شاخ و برگ‌شان، در حالت نیمه‌خشک قرار دارند.
تغییر گونه‌های گیاهی سازگار با هر اقلیم هم از دیگر آثار ویرانگر هوای آلوده است. در منطقه معتدلی مثل مازندران، به‌تدریج گونه‌های گیاهی سازگار از پهن‌برگ به سوزنی‌برگ تغییر شکل می‌دهند. از آنجا که توان پالایش هوا توسط سوزنی‌برگ‌ها کمتر است، این تغییر خود عاملی برای تشدید آلودگی هوا‌می‌شود.
یک تحقیق درآمریکا نشان می‌دهد آلاینده‌ها خسارت اقتصادی کلانی به همراه دارند. نتایج این تحقیق که ۲۵سال به طول انجامیده، مشخص کرده خسارت آلاینده ازن تنها بر سه محصول ذرت، سویا و پنبه، سالانه ۱.۶میلیارد دلار بوده و اگرچه این آمار مربوط به کشوری دیگر با شرایط آب‌وهوایی متفاوت است اما گویای ظرفیت مخرب بالای این پدیده روی محصولات کشاورزی است.
   
گیاهان تحت استرس آلودگی
دکتر منیره مینایی، کارشناس کشاورزی با اشاره به تاثیرمستقیم آلاینده‌ها بر فیزیولوژی و سلامت گیاهان به جام‌جم می‌گوید: «در منطقه‌ای مثل مازندران که قرن‌ها گیاهان درهوایی مطبوع رشد کرده‌اند، آلاینده‌های مختلف با مکانیسم‌های گوناگون، به ساختار و کارکرد طبیعی گیاهان آسیب می‌زنند و می‌توانند میزان کیفیت و کمیت محصولات را تحت‌الشعاع قرار دهند.»
او ادامه می‌دهد: «آسیب به سیستم تنفسی گیاهان مهم‌ترین بخش است. آلاینده‌هایی مانند ازن و دی‌اکسید گوگرد باعث می‌شوند روزنه‌های برگ گیاهان به‌عنوان یک واکنش دفاعی بسته شوند. این امر تبادل گازها را مختل کرده و فتوسنتز که فرآیند اصلی تولید انرژی و مواد غذایی در گیاه است را به‌شدت کاهش می‌دهد.»
مینایی توضیح می‌دهد: «تخریب فیزیکی و ظاهری گیاهان بعینه در تمام مناطقی که درگیر آلاینده‌ها هستند، قابل مشاهده است. آلودگی هوا باعث ازبین‌رفتن سبزینه و کلروفیل برگ می‌شود که نتیجه آن زردی و پلاسیدگی برگ‌هاست. همچنین، ازن می‌تواند باعث ایجاد لکه‌های زرد روی برگ‌های سوزنی و ریزش زودرس برگ‌ها شود.»
این کارشناس کشاورزی تاکید می‌کند: «تضعیف عمومی و افزایش حساسیت گیاهان میزان باردهی آنها را به‌شدت کاهش می‌دهد. گیاهان تحت استرس آلودگی، با کاهش رشد، کوتاهی قد، کاهش گل‌دهی و میوه‌دهی مواجه می‌شوند. این ضعف عمومی، حساسیت گیاه را نسبت به بیماری‌ها و آفات افزایش می‌دهد. در نتیجه می‌بینیم درختانی که باید چندین سال بارده باشند، در عرض چند سال رو به خشکی می‌روند.»
   
کاهش کیفیت و کمیت محصولات
حالا مشخص شده که کیفیت و کمیت تولیدات کشاورزی به‌طورمستقیم تحت تاثیر آلودگی هوا قرار دارد.مازندران که وظیفه تولید بخش اعظمی از مرکبات کشوررابرعهده داشته وهرسال صادرات زیادی به کشورهای مختلف دارد،به‌دلیل آلاینده‌های موجود در هوا، درگیر کاهش عملکردوکیفیت محصولات است.آلودگی‌ها عملکرد محصولات را مختل کرده و با کاهش تولید پروتئین درآنها وکوتاه‌شدن دوره گل‌دهی همه چیز رابه‌هم‌ریخته‌اند.همچنین آنها باعث ریزش زودرس برگ‌ها و میوه‌های نارس در درختان شده‌اند.در این میان، آلاینده‌های صنعتی مانند فلزات سنگین نظیر سرب و کادمیوم از طریق رسوب روی خاک،واردبدن گیاهان وسپس گیاهخواران‌می‌شوندودرنهایت باانباشت دربدن شکارچیان،یک آلودگی زنجیره‌ای ایجاد می‌کنند. نمونه‌های مطالعاتی در مازندران، تجمع این فلزات را در بدن جانورانی مانند کبک و روباه نشان داده است.
کارشناس کشاورزی به آلودگی هوا و ارتباطش با تخریب خاک اشاره کرده و می‌گوید: «خاک که پایه اساسی زندگی محسوب می‌شود از دست آلاینده‌های موجود در هوا در امان نمانده است. پدیده گردوخاک که یکی از اشکال آلودگی هواست، به‌تدریج باعث ازدست‌رفتن مواد مغذی خاک شده و سلامت زمین‌های زراعی را تهدید می‌کند.»
مینایی ادامه می‌دهد: «این روزها بیشتر مردم منتظر بارش باران هستند، اما نخستین باران‌ها معمولا اسیدی است. گازهای اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد از عوامل اصلی تشکیل باران‌های اسیدی محسوب می‌شوند که رشد گیاهان و درختان را مختل می‌کنند.»
به گفته او، راه‌حل‌های بلندمدت این معضل، مستلزم مدیریت یکپارچه و ملی است که می‌تواند اوضاع را کمی بهبود ببخشد.
به گفته این کارشناس کشاورزی، توسعه فضاهای سبز شهری با گونه‌های پهن‌برگ و مقاوم، حفاظت از جنگل‌ها در مقابل آتش‌سوزی، قطع درختان و ورود آفات و تامین حقابه تالاب‌ها به‌عنوان تصفیه‌خانه‌های طبیعی هوا بسیار ضروری است.