برج رادکان؛ ساعت آفتابی به مقیاس فصل

محمد طاهریان مقدم توضیح داد: این گنبد وظیفه بازتاب حرکت خورشید در آسمان را برعهده دارد و شیب آن به گونه‌ای تنظیم شده است که تنها در لحظات خاص سال مانند انقلابین و اعتدالین، نور خورشید را به طرز هدفمند به داخل برج هدایت می‌کند.

وی با اشاره به طراحی فضای داخلی برج، تصریح کرد: فضای داخلی به صورت بلند و ساده طراحی شده است تا به عنوان یک شاخص بزرگ عمل کند. نور خورشید در زمان‌های مختلف سال، بر بخش‌های گوناگونی از دیوار داخلی می‌تابد و این مکانیزم به معماران اجازه داده که یک تقویم دقیق فصلی و سالیانه بدون نیاز به ابزارهای مدرن ایجاد کنند.

طاهریان مقدم همچنین به پدیده انقلاب زمستانی اشاره و اظهار کرد: یکی از شاهکارهای برج رادکان، نمایش دقیق طلوع خورشید در صبح روز اول دی‌ ماه است. این بنا به وضوح مشخص می‌کند که از این تاریخ به بعد، روزها به تدریج بلندتر می‌شوند تا جایی که در اول تیرماه، ساکنان نیم‌کره شمالی شاهد انقلاب تابستانی باشند.

وی تأکید کرد: قابلیت رصد دقیق این دو نقطه عطف نجومی در یک بنا، برج رادکان را به یک سایت منحصر به فرد در سطح جهان تبدیل کرده است. این ویژگی‌ها نه تنها جنبه‌های مهندسی و معماری برج بلکه شناخت عمیق معماران آن زمان را از نجوم نشان می‌دهد و بر ارزش تاریخی و فرهنگی این بنا می‌افزاید.

مسئول میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری شهرستان چناران از استقبال بی‌سابقه علاقه‌مندان به نجوم و تاریخ از پدیده انقلاب زمستانی (کوتاه‌ترین روز سال) در محل برج تاریخی رادکان خبر داد و افزود: این رویداد سالانه که در فهرست رویدادهای گردشگری ملی ایران به ثبت رسیده است، هر سال در بامداد یکم دی‌ماه، هزاران نفر را برای رصد طلوع خورشید یلدایی به پای یک شاهکار مهندسی متعلق به دوران ایلخانی می‌کشاند.

وی این گردهمایی را نشانه‌ای از زنده بودن میراث علمی ایران دانست و خاطرنشان کرد: برج رادکان صرفاً یک بنای تاریخی نیست، بلکه یک رصدخانه سنگی دقیق است که هشت قرن پس از ساخت، همچنان وظیفه تعیین تقویم نجومی را به دقت انجام می‌دهد.

طاهریان مقدم با اشاره به موقعیت جغرافیایی برج در ۷۵ کیلومتری غرب مشهد و نزدیکی چناران، قدمت آن را به حدود سال ۶۰۷ هجری قمری منتسب دانست و بیان کرد: همه ساله، جمعی از رصدگران علم نجوم از ساعات اولیه بامداد، عمدتاً از ساعت ۵.۵ صبح، در محوطه برج مستقر می‌شوند تا شاهد لحظه‌ای باشند که اولین پرتوهای خورشید، مهر تأییدی بر نبوغ معماران ایرانی در محاسبه دقیق زمان بزند. این لحظه، آغاز رسمی فصل زمستان در نیم‌کره شمالی و شروع افزایش تدریجی طول روزها تا رسیدن به انقلاب تابستانی است.

نبوغ معماری ایلخانی، تقویمی در دل آجر و گچ

وی یکی از دلایل اصلی شهرت و اهمیت برج رادکان را طراحی منحصر به ‌فرد آن دانست که نشان از تلفیق هنرمندانه معماری و نجوم دارد.

مسئول میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری شهرستان چناران در تشریح جزئیات فنی برج، آن را گواهی بر دانش دانشمندان هم‌عصر خواجه نصیرالدین طوسی دانست که میراث علمی خود را در قالب این بنا ماندگار ساختند.

وی همچنین به ساختار داخلی و خارجی برج اشاره کرد که هر جزء آن با هدف علمی خاصی چیده شده است؛ طرح برج نمایانگر تلفیق هنر معماران دوره ایلخانی و دانش ریاضی‌دانان آن زمان است. برج دارای یک فضای داخلی مدور با قطر ۱۴ متر است.

طاهریان مقدم افزود: بخش دوازده ضلعی (پایه) و بخش ۳۶ ترک نیم‌ستونی (بدنه) از نبوغ اصلی در نمای بیرونی آن است به طوری که نمای بیرونی برج تا ارتفاع حدود پنج متری دارای ساختار ۱۲ ضلعی است. این انتخاب تصادفی نیست و احتمالاً نمایانگر ۱۲ ماه سال، ۱۲ برج فلکی یا ۱۲ ساعت شبانه‌روز است که ستون‌های تقویم شمسی و نجومی آن دوره را تشکیل می‌دادند.

وی بیان کرد: در بخش ۳۶ ترک نیم‌ستونی (بدنه) که از ارتفاع پنج متری به سمت بالا است، ساختار برج به شکل ۳۶ ترک نیم‌ستونی تغییر می‌کند. این ۳۶ ترک به‌ طور قوی با مفهوم ۳۶ دِهه سال‌های کهن (۳۶۰ روز اصلی) ارتباط دارد و مهندسی زمان را به شکل بصری در بدنه بنا به نمایش می‌گذارد.

مسئول میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان چناران توضیح داد: معماران با این شگرد، از هر جزء بنا برای انتقال داده‌های نجومی بهره برده‌اند. این ترکیب بی‌نظیر، کارکرد تقویمی برج را حفظ کرده و مسیر نور خورشید را با دقتی شگفت‌انگیز منعکس می‌سازد.

پیوند علمی و فرهنگی در طلوع یلدا

وی ادامه داد: در حالی که امروز یلدا بیشتر جنبه آیینی و شب‌نشینی دارد اما برج رادکان یادآور می‌شود که این جشن ریشه در دقیق‌ترین محاسبات نجومی برای تعیین آغاز زمستان دارد.

طاهریان مقدم با تأکید بر این بُعد مردمی و علمی رویداد، خاطرنشان کرد: دانشجویان، منجمان و عموم مردم در فضای محوطه برج در ساعات پیش از طلوع و هوای سرد منتظر می‌مانند تا شاهد تأیید علمی سنتی باشند که ایرانیان هزاران سال است آن را جشن می‌گیرند.

وی افزود: این گردهمایی سالانه و ثبت آن به عنوان رویداد گردشگری ملی، نه تنها بر اهمیت تاریخی بنا، بلکه بر اهمیت فرهنگی-علمی آن در سطح کشور تأکید می‌کند. این اتفاق باعث می‌شود توجه سازمان‌های علمی و دانشگاهی به این سایت بیشتر شود و در نتیجه، بستری مناسب برای تحقیقات بیشتر و معرفی این شاهکار نجومی به جهان فراهم آید.

تا مدت‌ها گمان می‌شد که برج رادکان تنها آرامگاه یکی از ایلخانیان است اما بعدها با تحقیقات «منوچهر آرین» و انتشار کتاب مصور و پژوهشی «برج رادکان» بر پایه همانندی دیدگاه نگارش یافته «خواجه نصیر» در «زیج ایلخانی» و مقایسه و برابری بین رصد دریچه «سدس فخری» مراغه با دریچه‌های برج رادکان مشخص شد پس از بررسی رصد نور آفتاب دریچه‌های برج و امکان روش گاه‌شماری تقویمی روزشمار با آن دریچه‌ها، اثبات شد که برج رادکان برابر نوشته «حافظ ابرو» ساخته «خواجه نصیر توسی» است.

حفظ این بنا و معرفی کارکرد علمی آن، وظیفه‌ای ملی است. رادکان فقط یک بنای خشتی نیست؛ یک کتاب باز از تاریخ علم و معماری ایران است که هر سال با شروع دی‌ماه، صفحات جدیدی از آن در مقابل چشمان رصدگران گشوده می‌شود. رادکان گواهی است بر این حقیقت که معماری ایرانی، همواره در خدمت علم و اندازه‌گیری زمان قرار داشته است.