نقاشی دیواری شناسنامه رنگی شهر

نخستین نمونه‌های دیوار‌نگاری و نقاشی دیواری از زمانی که تهران به عنوان پایتخت انتخاب شد، قابل مشاهده است. یعنی از زمان زندیه تا قاجاریه که تهران پایتخت ایران بود، دیوارنگاری به اشکال مختلف وجود داشت. در بسیاری از بناها نقاشی‌ها به عنوان نمادهای مختلف و بر اساس سفارش‌های درباری کشیده می‌شد و مهم‌ترین نقاشی‌ها متعلق به دوره قاجار و زمان فتحعلی شاه بود که بعضی از آنها به طور مستقیم روی دیوارها اجرا می‌شد و برخی دیگر نیز روی سطوحی که بعدتر، آنها را روی دیوارها نصب می‌کردند.

کد خبر: ۵۳۴۷۱۵

البته سابقه نقاشی دیواری آن‌گونه که این روزها روی دیوارهای شهر مشاهده می‌شود، در شهرهایی همچون تهران به سال‌های خیلی دور باز نمی‌گردد. از سال‌های پس از انقلاب، هنرمندان نقاش بسیاری به این هنر جدید روی آورده و دست به خلق شاهکارهایی زده‌اند که برخی از آنها ارزش ثبت در فهرست میراث ملی را داشته‌ است.

این هنر اگرچه در سال‌های اخیر نیز روی دیوارهای کلانشهرهایی همچون تهران خودنمایی ویژه‌ای می‌کند، اما بسیاری از آنها نه فقط هیچ زیبایی به شهر نداده، بلکه به اغتشاش بصری هم منجر شده و گاه آنقدر نادرست و بی‌تناسب روی فضاهای عریان شهری نشسته است که بسیاری از شهروندان داشتن شهری بی‌روح و رنگ را ترجیح می‌دهند.

در ایران نقاشی‌های دیواری در حالی ناخوانده به شهر دعوت شده که کشیدن این نوع نقاشی در شهرهای بزرگ دنیا همچون لندن، پاریس، رم و... با هدف بهبود سیما و منظر شهری امری عادی و حالا همین تصاویر به جاذبه‌ای گردشگری برای این کشورها تبدیل شده است.

پیام‌های نقاشی‌های دیواری

ایرج اسکندری از نقاشان بنام ایران معتقد است که نقاشی‌های کشیده شده بر دیوارهای شهر همچون قاب‌هایی که طرح و نحوه اجرا نه فقط هیچ پیامی را به مخاطب و شهروند نمی‌دهد، بلکه پیام‌های غیر مرتبط و گاه کاذبی را به مخاطب منتقل می‌کند.

او می‌گوید: از اصول نقاشی دیواری شهری این است که فرم با محتوا و موقعیت جغرافیایی نقاشی نیز همخوانی داشته باشد، نه این‌که مثلا ما روی دیوار شهر بادگیرهای یزد را ببینیم، در حالی که پشت دیوار ساختمان غول آسایی است که به برهم زدن آرامش شهروندان منجر می‌شود.

اسکندری با گلایه از انتخاب نقاشان برای طرح‌های شهری توضیح می‌دهد: متاسفانه در سال‌های اخیر مشاهده می‌شود که بسیاری از نقاشی‌های دیواری شهر از سوی نقاشانی که بنام نبوده و حتی غیرحرفه‌ای هستند، کشیده می‌شود.

سازمان‌هایی همچون سازمان زیباسازی شهر تهران این روزها خیلی سراغ نقاشان حرفه‌ای نمی‌روند و همین امر به پایین آمدن کیفیت نقاشی‌های دیواری شهر منجر شده است.

به گفته این نقاش، هنگامی که کیفیت اثر پایین می‌آید، قطعا هزینه‌های صورت گرفته برای کشیدن این نقاشی از سوی شهرداری نیز پس از دو‌ سه سال به هدر می‌رود. چه، این هنرمندان از مواد و مصالح خوب برای نقاشی‌های خود استفاده نمی‌کنند.

اسکندری با اشاره به نقاشی دیواری عرب شاهی در سردر بانک تجارت که پیش از انقلاب کشیده شده است، می‌گوید: متاسفانه هم اکنون طراحی، رنگ و ساختار نقاشی‌های دیواری پایتخت کیفیت لازم را ندارد و سازمان زیباسازی باید اقدامات اساسی را در این حوزه انجام دهد.

او که دبیری نخستین دوسالانه بین‌المللی نقاشی جهان اسلام را در کارنامه دارد، توضیحات خود را این‌گونه ادامه می‌دهد: در سال‌های قبل و حتی ابتدای انقلاب شاهد نقاشی‌هایی روی دیوارها بودیم که برخی از آنها به عنوان اثر ملی ثبت شده‌ است. این توانایی هم‌اکنون نیز در میان نقاشان بسیاری وجود دارد و امیدواریم که سازمان زیباسازی با تشکیل کمیته‌ای متشکل از نقاشان بنام، بتواند مانع اجرای خودسرانه بسیاری از طرح‌ها که از سوی شهرداری‌های مناطق روی دیوار‌های شهر نقش می‌بندد، شود.

بی‌توجهی به موفقیت مکانی

«نقاشی دیواری از جمله هنرهایی است که هنرمند اجرا‌کننده‌اش باید نسبت به آن حساسیت‌های ویژه‌ای داشته باشد و به جزئیات و کلیات در عین حال توجه داشته باشد.»

اسکندری: از اصول نقاشی دیواری شهری این است که فرم با محتوا و موقعیت جغرافیایی نقاشی نیز همخوانی داشته باشد، نه این‌که مثلا ما روی دیوار شهر بادگیرهای یزد را ببینیم، در حالی که پشت دیوار ساختمان غول آسایی است که به برهم زدن آرامش شهروندان منجر می‌شود

اینها صحبت‌های احمد نادعلیان هنرمند نقاش است که در این زمینه می‌گوید: در بحث نقاشی دیواری شهری، هنرمند نقاش حداقل باید برای خود مشخص کند و بداند که چه دسته‌ای از شهروندان آن را می‌بینند. قطعا مخاطبان نقاشی دیواری که در معبر پیاده کشیده می‌شود، متفاوت از افرادی است که نقاشی را از محل گذر اتوبان که خودرو با سرعت از کنارش تردد می‌کند، نگاه می‌کنند. وقتی یک نقاشی با جزییات فراوان در اتوبانی طراحی می‌شود، مخاطبان داخل ماشین‌ها که با سرعت گذر می‌کنند، چیزی از جزییات نقاشی نمی‌بینند. همین طور وقتی در جایی همچون پیاده‌روها که مخاطبان به صورت صمیمانه نقاشی را می‌بینند، باید جزئیات بیشتری در نقاشی وجود داشته باشد.

او می‌گوید: یک نقاشی دیواری خوب وقتی که در محیطی شهری ارائه می‌شود، ابتدا باید با مکان یا چارچوبی که روی آن اجرا می‌شود سازگاری تصویری داشته باشد؛ یعنی نقاشی دیواری تصویری در دل شهر است که باید با واقعیت انطباق پیدا کند. همچنین باید از نظر فرهنگی، مضمون یا محتوا با بافت و موقعیت مکانی مورد نظر، سازگاری داشته باشد.به علاوه، این‌که چقدر مواد و مصالح به کار رفته در اثر نسبت به موقعیت مکانی خاص، مانایی و در واقع استحکام مناسب دارد و در واقع تاریخ مصرف گذرایی نداشته باشد، مهم است. نکاتی که متاسفانه در نقاشی‌های دیواری این روزهای شهر دیده نمی‌شود یا بسیار کم است.

رنگ‌ها، شناسنامه شهرها

محمدعلی بنی‌اسدی، کارشناس ارشد تصویرسازی و نقاشی نیز می‌گوید: امروزه نقاشی‌هایی که دربرخی بوستان‌های شهر تهران به تصویر کشیده شده ‌است، آن‌طور که باید دیده نمی‌شود؛ دودکش خانه‌ها و آنتن‌ها و عوامل مزاحمی وجود دارند که می‌تواند از زیبایی‌های آن نقاشی بکاهد. گاهی تصاویر کارشده بسیار کور هستند و دیده نمی‌شوند که برای حل تمامی این مشکلات باید راه‌حل ارائه کرد.

او با بیان این‌که مدیران شهر باید هدف خاصی از دیوارنگاری‌های شهر داشته باشند، توضیح می‌دهد: در شهر تهران مردمی از طبقات مختلف زندگی می‌کنند که باید برای هر قشر راهکار مناسبی ارائه شود. هر محله در شهر دارای یک سبک زندگی و فرهنگ خاص است. اولویت‌های مذهبی و قومی بسیاری در سطح شهر وجود دارند که بین آنها نیز تقسیم بندی‌هایی صورت می‌گیرد. در این موارد استفاده و بهره‌گیری از مشاوران فرهیخته و دانا و افرادی که شناخت خوبی از جامعه داشته باشند، بسیار ضروری است.

او به نقاشی‌های شهرهای دیگر دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: موضوعی که در نقاشی‌های بسیاری از شهرهای دنیا وجود دارد، در نظر گرفتن یک رنگ خاص برای شهر است. مثل شهر لندن که شهری مه‌آلود است با رنگ نارنجی شناخته می‌شود. در این صورت هم نیاز مردم نسبت به رنگ‌های گرم تامین می‌شود، هم شهر از افسردگی خارج می‌شود و هم این‌که شهر دارای یک شناسنامه رنگی می‌شود که هر فردی نمی‌تواند مطابق میل خود آن را تغییر دهد. همچنین در شهر ونیز، بسیاری از افرادی که امورات تصویری شهر را در اختیار دارند، قوانینی بسیار جدی برای رنگ بیرونی ساختمان‌ها و گرافیک شهری وضع کرده‌اند و مانع از آن بی‌نظمی و ناهماهنگی در ترکیبات رنگی شهر می‌شوند. در این صورت یک هماهنگی بصری چشم‌نوازی در سطح شهر ایجاد می‌شود که لازمه یک شهر زیباست. اما در شهر تهران می‌بینیم که هر نقاشی با هر سبک و سیاقی اقدام به نقاشی به رنگ دلخواه خود می‌کند.

شناسایی نقاشی‌های دیواری شهر

در این میان محمدجواد شوشتری، رئیس سازمان زیباسازی شهرداری تهران چندی پیش از شناسایی نقاشی‌های دیواری شهر خبر داده و گفته بود: ما برای هریک از نقاشی‌های دیواری شناسنامه تهیه کردیم. این آمار را هم در اختیار شورای هنری سازمان زیباسازی قرار دادیم. در مذاکرات با این شورا، قرار شد برخی از این نقاشی‌ها اصلاح، ترمیم و تعدادی از بین بروند.

او در مورد رویکرد این سازمان به نقاشی‌های دیواری گفت: ما می‌خواهیم نگاه را به این سمت ببریم که دیوارنگاره‌ها، مانایی بیشتری داشته باشد و از تکنیک‌هایی مثل کاشی شکسته و... استفاده بیشتری شود. در این مسیر تلاش می‌کنیم از چاپ کامپوزیت نیز جلوگیری ‌کنیم.

شوشتری درباره این‌که بسیاری از نقاشی‌های دیواری به صورت خودسرانه از سوی شهرداری‌های مناطق کشیده می‌شود، توضیح داد: ما همیشه منتظر می‌ماندیم تا افراد طرح‌های خود را در این زمینه ارائه دهند، اما این شیوه درست نبود و برای این‌که خزانه شهر تهران را از نقاشی‌های معتبر پر کنیم نیاز داریم دوسالانه نقاشی دیواری برگزار شود که نخستین دوره آن در سال گذشته برگزار شد.

چارلی چاپلین در جایی گفته است: «در یک کار هنری حقایق و جزئیات معتبر بیشتری می‌توان یافت تا در یک کتاب تاریخی.»

اما متاسفانه آنچه که این روزها در تهران خاکستری دیده می‌شود، رشد قارچ‌گونه نقاشی‌هایی است که به صورت کلی و بدون هیچ بررسی در دیوارهای شهر نقش می‌بندد و به جای این‌که خاطره شهر زیبایی در ذهن شهروندان بماند، چشم و ذهن شهرنشینان را آزار می‌دهد و از سوی دیگر نیز به افت سطح این هنر در میان هنرمندان و جامعه منجر می‌شود.

نرگس محمدی ‌-‌ جام‌جم