با ورود تلویزیون به خانواده، تغییراتی در شیوه رفتاری افراد خانواده دیده می‌شود و بیشتر گردهمایی‌های شبانه خانواده به دور تلویزیون و برای برنامه‌های آن است. بسیاری از صاحب‌نظران علوم ارتباطات در بررسی جایگاه تلویزیون در خانواده، آن را یکی از اعضای خانواده قلمداد کرده‌اند که وابستگی دیگر اعضای خانواده به آن کاملا محسوس است.
رسانه ملی نیز بر پایه همین رویکرد، همواره توجه ویژه‌ای به نهاد خانواده و آموزش مهارتهای زندگی به اعضای آن داشته است. صداوسیما از طریق کانال‌های مختلف، برنامه‌های خانواده محور متعددی را تولید و پخش می‌کند که با بررسی اجمالی آنها می‌توان دریافت که رسانه ملی در حوزه مسائل خانواده در حال میدان‌داری و تاثیرگذاری در حد بسیار بالاست و این اتفاق محصول برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری روی این محور به صورت علمی و کارشناسی است. در بین برنامه‌های خانواده محور تلویزیون تنوع زیادی هم مشاهده می‌شود و موضوعات مختلفی در قالب برنامه‌های متعدد و نیز در زمان‌های گوناگون از هر یک از کانال‌های سیما بحث و بررسی و کارشناسی شده یا به هر طریق دیگری به آنها پرداخته می‌شود.
در دو دهه گذشته دامنه و تعدد این برنامه‌ها به حدی بوده که تقریبا همه شبکه‌های رادیو و تلویزیون به این مقوله توجه جدی داشتند. تهیه و تولید انواع و اقسام برنامه‌های آموزش‌محور که یا در دل برنامه‌های خانواده یا به شکل یک آیتم مستقل، مسائل و مشکلات رفتاری و فردی را به بحث می‌گذارند و به واسطه تلویزیون به مشاوره مخاطبان می‌پردازند، بویژه در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری یافته است. این برنامه‌ها بویژه در میان زنان خانه‌دار طرفداران زیادی پیدا کرده به گونه‌ای که بسیاری از والدینی که نمی‌دانند چگونه حرف‌های‌شان را به فرزندان‌شان بگویند از طریق این برنامه‌ها مهارتهای لازم را یاد می‌گیرند. ناهنجاری‌های رفتاری، اجتماعی، اختلافات خانوادگی و... ازجمله موضوعاتی است که در این برنامه‌ها مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
آموزش مهارت زندگی در «هزار راه نرفته»
این گونه است که انواع و اقسام برنامه‌های آموزش‌محور در دل برنامه‌های خانواده یا به شکل بخش‌های مستقل در سیما متولد شده تا مسائل و مشکلات رفتاری و فردی را به بحث گذاشته و به واسطه تلویزیون به مشاوره مخاطبان بپردازد. «هزار راه نرفته» یکی از موفق‌ترین و پرمخاطب‌ترین نمونه در این حوزه محسوب می‌شود که از شبکه دو پخش می‌شد. برنامه‌ای که با هدف دستیابی به راه‌حل‌های مناسب برای برخورد با مشکلات زندگی و اختلاف‌های خانوادگی تولید شده و مسائل و مشکلاتی را که زوج‌های جوان با آن درگیر بودند بی‌‌واسطه به مردم نشان می‌داد و راه‌های بهبود اوضاع را نیز ترسیم می‌کرد. انتخاب همسر، مشکلات اقتصادی، دخالت خانواده، طلاق و ازدواج مبتنی بر عشق ازجمله مهم‌ترین موضوعات طرح شده در این برنامه بود که بشدت مورد استقبال قرار گرفت.
اما هزار راه نرفته در سبک و سیاق برنامه‌هایی از این نوع که تعدادشان نیز بسیار زیاد است، در جایگاهی کاملا متفاوت قرار می‌گیرد. ترکیب این برنامه به گونه‌ای بود که خوشایند بیننده قرار می‌گرفت و تمایل به تماشای آن را در مخاطبش برمی‌انگیخت. قابل فهم و آموزنده بودن این برنامه، کاربردی بودن موضوعات مطرح شده و بررسی مشکلات به صورت حضوری و مستقیم از دیگر ویژگی‌ها و تفاوت‌های آن با نمونه‌های مشابه بود. در واقع، تنوع دیدگاه و دوری از برنامه‌های تکراری و به اصطلاح روتین نزد سازندگان این برنامه موجب شد تا آنان خلاقیت‌های فردی و جمعی خود را به کار گیرند تا تولیدی متفاوت ارائه کنند و در این راه موفق هم بودند.
پخش تصاویری مستند از درددل‌ها و واکنش‌های افرادی که برابر دوربین نشسته بودند و واکنش‌های عاطفی غیرمنتظره‌ای که گفت‌وگو شوندگان در مسیر گفت‌وگو از خود بروز می‌دادند تاثیر عمیقی بر بیننده داشت و زمینه‌ساز انتقال پیام به او می‌شد. گرچه پیش از این نیز برنامه‌های بسیاری تولید شده بود که با افراد مختلفی در راهروهای دادگستری یا مکان‌هایی دیگر، درخصوص مشکلات مربوط به ازدواج یا طلاق گفت‌وگو می‌کردند، اما در هزار راه نرفته این گفت‌وگوها ابعاد بسیار گسترده، عمیق‌تر و قابل توجه‌تری یافت. این گستردگی هم به لحاظ طیف‌های متفاوت گفت‌وگو شوندگان و هم به لحاظ عمق و حجم بیشتر مصاحبه‌ها بود. انتخاب کارشناس برنامه نیز یکی دیگر از حسن‌های این برنامه محسوب می‌شد چراکه در اینجا برخلاف دیگر برنامه‌ها، مجری و کارشناس چندان لحن حق به جانب و موعظه‌گری به خود نگرفته و فضای صمیمی‌تری را بوجود می‌آوردند.
الگوسازی با «زنده‌باد زندگی»
طرفداران و بینندگان برنامه‌های خانواده محور، برنامه «زنده‌باد زندگی» را می‌شناسند. برنامه‌ای جذاب و نوآورانه که از ابتدای تابستان سال گذشته روی آنتن شبکه دو رفت و در ابتکار عملی جالب برخلاف عمده برنامه‌های خانواده‌محور تلویزیون که در طول روز و عموما صبح‌ها پخش می‌شد در ساعات پایانی شب نمایش داده شد. این ابتکار از آن لحاظ اهمیت دارد که می‌تواند به گردهم آمدن اعضای خانواده در ساعاتی از شب کمک کند و بهانه‌ای باشد برای گذران لحظات بیشتری از وقت اعضای خانواده‌های ایرانی به دلیل یک موضوع مشترک. زنده‌باد زندگی با جذابیت‌ها و نیز قابلیت‌هایش در پرداختن به موضوعات مختلف و مورد‌پسند و متناسب با ذائقه خانواده‌های ایرانی در این زمینه موفق عمل کرد.
در زنده‌باد زندگی این خانواده‌ها هستند که به عنوان ریشه هویت و شخصیت افراد معرفی می‌شوند و شخصیت افراد هر قدر هم که مهم و مشهور و تاثیرگذار باشند در کنار خانواده‌هایشان معنا می‌یابد. بر همین اساس مهمان انفرادی در این برنامه حضور ندارد و مهمانان معمولا به صورت خانوادگی در این برنامه حاضر می‌شوند که این حضور می‌تواند برای بینندگان تلویزیونی هم جالب و جذاب باشد و هم از نقش خانواده در رشد افراد و شکوفایی استعدادهای بزرگ بیش از پیش بگوید. دعوت از خانواده‌های موفق در این برنامه هم جزو قسمت‌های پرطرفدار محسوب می‌شود چراکه هم برای مردم قابل احترامند و هم مردم دوست دارند از راز موفقیت دیگران با خبر شوند و این یعنی الگوسازی رسانه ملی در عرصه موفقیت خانواده‌های ایرانی.
ناهنجاری‌های رفتاری در «باز هم زندگی»
یکی از برنامه‌های تلویزیونی که آموزش مهارتهای زندگی را محور اصلی خود قرار داد، برنامه‌ای با عنوان «بازهم زندگی» است که از شبکه آموزش پخش می‌شود. این برنامه تلویزیونی که در واقع سری جدید برنامه «این راه نزدیک است» محسوب می‌شود، برنامه‌ای است که سعی دارد در قالبی متنوع و استفاده از ویژگی‌های رسانه تلویزیون به نقد و بررسی ناهنجاری‌های رفتاری، اجتماعی، اختلافات خانوادگی و... بپردازد.
باز هم زندگی با پرهیز از ساختاری خشک و رسمی، سعی می‌کند مفاهیم و پیام‌های اخلاقی خود را به زبانی صمیمی و ساده منتقل کند و برای افزایش مهارتهای زندگی شهروندان از طرح مباحث در قالب کارشناسانه نیز باز نماند، اما یکی دیگر از ویژگی‌های مثبت این برنامه، قالب و ساختار متنوع آن است که سازندگان در آن سعی می‌کنند با استفاده از بخش‌های مختلفی همچون کارشناسی، گزارش و نمایش، بینندگان با سلایق مختلف را پای گیرنده‌ها بنشانند.
استفاده از یک موضوع واحد در هر برنامه و انسجام معنایی آن هم یکی دیگر از ویژگی‌های این برنامه است و این اتفاق زمانی اهمیت خود را بیشتر نشان می‌دهد که موضوعی واحد را در قالب بخش‌های متنوع این برنامه قرار داده و به زبان‌های مختلف و برای هر نوع سلیقه، گوشه‌ای از این موضوع را مورد بررسی قرار دهد. همچنین در انتخاب موضوعات برنامه، کاربردی بودن آنها در زندگی روزمره به عنوان محوری اساسی مدنظر قرار گرفته و سعی شده تا آنچه مخاطب چنین برنامه‌ای نیاز دارد، در میان موضوعات گنجانده شود.
دست‌اندرکاران این برنامه همچنین با استفاده از بخش‌های نمایشی سعی در متنوع‌تر کردن این برنامه دارند. در بخش نمایشی که با تمهیدات گرافیکی ویژه‌ای تولید شده موضوع برنامه به گونه‌ای مطرح می‌شود که مخاطب براحتی بتواند خود را در موقعیت خلق شده قرار دهد و راجع به آنچه مطرح می‌شود، تصمیم بگیرد. حتی از طریق همین بخش نمایشی، راهکارهایی نیز در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد تا در موقعیت‌های مشابه راحت‌تر بتوانند واکنش نشان دهند. استفاده از تمهید نمایش در واقع کمک می‌کند تا مسائل رفتاری و چالش‌های آنها صرفا به بیان گفتاری محدود نشود و در یک موقعیت بصری و عینی‌تری مورد بررسی قرار بگیرد.
توجه به نیازهای خانواده سالم
بدون شک نهاد خانواده به عنوان بنیادی‌ترین عنصر جامعه نقش عمده‌ای در ساختار اجتماع و ساختن یک جامعه سالم و نیرومند دارد و به بیان دیگر خانواده سالم، جامعه سالم می‌سازد. از این رو به تصویرکشیدن نیازهای اساسی خانواده‌ها، روانکاوی ناهنجاری‌ها و معضلات و مطرح‌کردن آنها در قالب برنامه‌های متنوع، از وظایف تولیدکنندگان صداوسیماست. از سوی دیگر جلوه‌گری نیازهای غیرواقعی در سطح خانواده، به دگرگونی فرهنگ و ارزش‌ها و بی‌هویتی خانواده و به تبع آن جامعه می‌انجامد. از این منظر تلویزیون باید آیینه زندگی حقیقی، منبع آخرین اطلاعات عینی و واقعی و آورنده فرهنگ و هنر به درون خانه‌ها باشد و از آنجا که خانواده‌ها را می‌توان مخاطبان اصلی تلویزیون دانست پس پیام‌های عرضه شده باید جذاب، به روز و کارآمد بوده و در بردارنده بالاترین نکات اخلاقی و ارزشی باشد. اثر متقاعدکنندگی پیام‌های تلویزیونی به روشنی تائید شده و این رسانه نقش موثری در اصلاح دیدگاه خانواده دارد. بنابراین، ناگفته پیداست که تلویزیون می‌تواند در قالب برنامه‌های مختلف، نگرش‌های سنتی و غیرعلمی والدین را نسبت به راهبردهای آموزشی و تربیتی تغییر دهد.
عرفان جلالی / گروه رادیو و تلویزیون
