راه دشوار نشر ایران در عرصه جهانی

از زمانی که نشر ایران با دنیای نشر خارج ارتباط پیدا کرد، عوامل نشر غافل از انتقال داشته‌های ارزنده خود به جهان، بیشتر در فکر الگوبرداری از فرهنگ مکتوب کشورهای دیگر، بویژه کشورهای غربی بوده‌اند حتی گاهی شاهد رقابتی سخت بین ناشران ایرانی برای ترجمه و چاپ سریع‌تر آثار خارجی و منتفع شدن هرچه بیشتر بوده‌ایم، آن هم در اکثر موارد بدون اجازه صاحب اثر و نخریدن کپی رایت آن.

از اواخر دهه 70 مدیران معدودی از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آن زمان که به بازارهای بین‌المللی و غنای نشر ایران اسلامی اشراف داشتند، سعی کردند بسترهایی برای تسهیل حضور ناشران ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب ایجاد کنند.

از طرف دیگر موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی، وابسته به معاونت امور فرهنگی نیز ماموریت یافته بود تا در این حوزه فعال شود.

اما به‌‌راحتی می‌توان گفت بیش از 15 سال حضور این موسسه در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب با هزینه‌های گزاف، تقریبا هیچ کتاب ایرانی موفق به حضور در نشر هیچ کشوری نشده است.

همچنین حضور مستقیم ناشران ایرانی در نمایشگاه‌های بین‌المللی به جز معدود مواردی، نتیجه تاثیرگذاری نداشته است.

چراکه بازارهای بین‌المللی نشر قواعد بازی خود را دارند. عمده‌ترین نتیجه شرکت ناشران در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، دسترسی آسان آنها به منابع خارجی و دست اول، برای انتخاب، ترجمه و چاپ در ایران بوده است و البته در مواردی کسب آشنایی و تجربه و گسترش دید نسبت به حوزه نشر در سطح جهانی و گاهی نیز تغییر ذائقه به دلیل مسافرت خارجی.

حضور ناشران دولتی نیز به نتیجه قابل لمسی منجر نشده است حتی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز نقش مهمی در جلب توجه عوامل نشر خارجی برای حضور در این نمایشگاه را نداشته است.

علل تمام ناکامی‌ها از حضور ایران در بازارهای بین‌المللی نشر را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد که امیدواریم مورد توجه مدیریت جدید فرهنگی در دولت یازدهم قرار گیرد.

تجهیز نشدن به الزامات حضور در بازارهای بین‌المللی نشر

حضور هدفمند در بازارهای بین‌المللی نشر، بویژه نمایشگاه‌های کتاب، مقدمات خود را دارد که حضور ناشیانه، علاوه بر ضرر و زیان مالی، شاید موجب آبروریزی نیز شود.

مطالعه و شناخت دقیق نمایشگاهی که می‌خواهیم در آن شرکت کنیم، مطالعه و شناخت عوامل نشر دیگر کشورهای شرکت‌کننده در نمایشگاه، ارتباط با ناشران و سایر عوامل نشر برای تنظیم قرار ملاقات‌ها و مذاکرات برای معرفی آثار، داشتن کاتالوگ‌های معرفی آثار، کارشناسی آثار مناسب عرضه در آن نمایشگاه، داشتن نسخه انگلیسی از کتاب‌های انتخابی، آشنایی با ادبیات مذاکره برای برقراری روابط حرفه‌ای، آشنایی با انواع اسناد و قراردادهای مربوط به خرید و فروش کپی‌رایت، آشنایی معرفی‌کننده آثار به زبان انگلیسی و اشراف کامل او از محتوای کتاب و... ازجمله مقدمات حضور در بازارهای بین‌المللی نشر است که گاهی مورد غفلت قرار می‌گیرد.

عضویت نداشتن ایران در کنوانسیون برن و سایر معاهدات مربوط به کپی‌رایت

متعهد نبودن ایران به معاهدات رایج در نشر بین‌الملل، از عمده موانعی است که زبان ناشران ایرانی را در مذاکرات با طرف‌های خارجی الکن می‌کند.

با قاطعیت می‌توان گفت اکثر کتاب‌های ایرانی که در کشورهای دیگر ترجمه و چاپ شده‌اند در قالب قرارداد حقوقی رسمی نبوده و نویسنده یا ناشر ایرانی بابت آنها حق رایتی دریافت نکرده است و به دلیل عضویت نداشتن ایران در کپی‌رایت امکان پیگیری حقوقی برای ناشر ایرانی هم وجود ندارد.

حمایت نکردن مشخص دولت از توسعه نشر بین‌الملل ایران

اکثر کشورهای موفق در توسعه بین‌الملل نشر، حمایت‌هایی را از این حوزه تعریف کرده‌اند مانند ترسیم و تعیین پروژه‌هایی با طول زمانی مشخص برای توسعه نشرشان در کشورهای خارجی، مثل پروژه تدا در ترکیه که توسط وزارت فرهنگ آن کشور برای مدت 10 سال از ترجمه و نشر آثار ترک در کشورهای خارجی حمایت می‌کند یا تاسیس دفتر یا موسسه ویژه حمایت از توسعه نشر بین‌الملل مثل بنیاد کلمه در ابوظبی که در قالب طرح‌الکتاب سالانه از تمام ناشران خارجی که کپی‌رایت کتاب عربی را خریده و ترجمه و چاپ کنند از طریق پرداخت حق الترجمه حداقل 10 عنوان کتاب، حمایت می‌کند.

پرهزینه و زمان‌بر بودن شرکت و حضور در بازارهای بین‌المللی نشر

هزینه هواپیما، اقامت، اجاره غرفه، تهیه کاتالوگ‌های ویژه، ترجمه کتاب‌ها به زبان انگلیسی ازجمله موانع حضور ناشران خصوصی و دولتی در نمایشگاه‌های خارجی است.

بیشتر کشورهایی که موسسات حمایت‌کننده از بین‌المللی شدن نشر کشورشان را دارند، معمولا با هدف کاستن هزینه‌ها، غرفه‌هایی را اجاره و به‌طور رایگان در اختیار ناشر، نویسنده، آژانس ادبی و تصویرگر قرار می‌دهند.

ضمنا آن موسسه برای ناشران و نویسندگان حاضر در غرفه، مشاوره کارشناسی می‌دهد. بعد برای بازاریابی و فروش کپی‌رایت اثر یا خود ناشر اقدام می‌کند یا به یک آژانس ادبی می‌سپارد یا یک کارشناس (Scot) را برای این منظور استخدام می‌کند.

مطابقت نداشتن کیفیت چاپ با استانداردهای جهانی

اگرچه کتاب‌های ایرانی پرمحتوا هستند، ولی در مقایسه با کتاب‌های بسیاری از کشورها، قالب و فرم بیشتر کتاب‌های ما از استانداردهای چاپ دنیا فاصله دارد.

راه پیشرفت چیست؟

باوجود همه این نواقص و کمبودها می‌توان با ایجاد و تاسیس دفتری مستقل با عنوان دفتر توسعه نشر بین‌الملل ایران یا تعریف پروژه‌ای ویژه در یکی از ادارات مرتبط معاونت فرهنگی به تحقق این هدف ملی کمک کرد. این دفتر می‌تواند متولی امور مختلفی در گسترش هدفمند نشر ایران در بازارهای بین‌المللی بشود که به چند مورد از آن اشاره می‌کنم.

1 ـ اطلاع‌رسانی: با شناسایی کتاب‌هایی که قابلیت عرضه در بازارهای بین‌المللی را دارند، می‌توان به معرفی آنها در قالب کاتالوگ یا ویژه‌نامه‌های سالانه پرداخت. در کشور ژاپن این کار به صورت ماهانه انجام می‌شود.

2 ـ حمایت از ناشران خارجی: با تدوین آیین‌نامه‌ای مشخص می‌توان از ناشران و مترجمان خارجی که کپی‌رایت کتاب ایرانی را خریداری و به زبان‌های مختلف ترجمه و چاپ می‌کنند، حمایت کرد.

3 ـ حمایت از ناشران داخلی: با اجاره غرفه‌ای مناسب در بعضی نمایشگاه‌های معروف می‌توان در قالب آیین‌نامه مشخص، از ناشران، نویسندگان، مترجمان و تصویرگران و همچنین آژانس‌های ادبی داخلی خواست که به صورت رایگان از این غرفه استفاده کنند.

4 ‌ـ تحقیقات و مطالعات کارشناسی: با مطالعه و تحقیق در بازارهای بین‌المللی نشر می‌توان اطلاعات لازم درخصوص این بازارها را در اختیار علاقه‌مندان به حضور در بازارهای بین‌المللی نشر قرار داد.

5 ـ آموزش: با برگزاری کلاس‌های آموزشی نشر بین‌الملل می‌توان ادبیات گفت‌وگو در بازارهای بین‌المللی نشر را به ناشران آموزش داد و همچنین آنها را با قراردادهای مختلف خرید و فروش کپی‌رایت آشنا کرد.

6 ـ تسهیل‌سازی: با همکاری نمایشگاه‌های مختلف و تعامل با عوامل داخلی می‌توان در ثبت‌نام، گرفتن غرفه، هتل، ویزا و ارائه مشاوره‌های لازم در داخل و خارج ، کار را برای ناشران آسان کرد.

مجید جعفری‌اقدم - کارشناس نشر بین‌الملل