فرصتی برای گوش کردن کتاب

شبکه رادیویی کتاب روی طول موج اف.ام ردیف 5‌/‌89 مگاهرتز همه روزه از ساعت 17 تا 2 بامداد پخش می‌شود که علاوه بر استان تهران و استان‌های همجوار، از طریق دستگاه‌های گیرنده دیجیتال (ستاپ باکس) نیز در سراسر کشور قابل دریافت است.

هدف از تأسیس رادیو کتاب، زمینه‌سازی و تسهیل رشد و تعالی وجوه مادی و معنوی مخاطبان از طریق ترویج و توسعه تولید کمی و کیفی کتاب، بهبود توزیع و نشر و افزایش و تعمیق مطالعه و کتابخوانی در چارچوب بنیان‌های فکری و فرهنگی اسلامی ـ ایرانی اعلام و مقرر شد رادیو کتاب در فضای بینابینی تولید و آماده‌سازی، توزیع و نشر و مطالعه و کتابخوانی حضور داشته باشد و به ایفای نقش رسانه‌ای خود بپردازد.

حمیدرضا ولیان درباره این شبکه رادیویی و اهداف و برنامه‌های آن صحبت‌های بیشتری دارد.

رویکرد شبکه رادیویی کتاب

رویکردهای شبکه رادیویی کتاب، سیستمی و فرآیندی است. مگر می‌شود به ترویج کتابخوانی توجه کنیم، اما به نشر و رونق این صنعت بی‌توجه باشیم! همه حلقه‌ها و زنجیره‌های دخیل که ما را به ترویج کتابخوانی برساند در رویکردهای رادیو کتاب هستند. نتیجه و هدف نهایی، افزایش کتابخوانی و مطالعه مفید در کشور است. هنرها، فنون و صنایع گوناگون در این امر سهم دارند. اگر به‌دنبال افزایش کمی و کیفی کتابخوانی و مطالعه در کشور هستیم باید به تولید و توزیع و نشر کتاب توجه بیشتر شود.

اولویت

در برنامه‌ریزی‌های انجام شده، کودکان و نوجوانان به عنوان اصلی‌ترین گروه مخاطب، جایگاهی خاص دارند. اعتقاد داریم اگر می‌خواهیم میان‌مدت و بلندمدت در حوزه هر فعالیت از فعالیت‌های فرهنگی (که بنیان همه فعالیت‌هاست) و بویژه در حوزه کتاب (که بنیان همه فعالیت‌های فرهنگی است) موفق باشیم و به اهداف بلند و آرمانی دست یابیم، جز از طریق تمرکز عالمانه، پایدار و اثربخش بر کودک و نوجوان ممکن نیست، اما این به آن معنا نیست که ما همه برنامه‌ها را کودکانه و نوجوانانه کنیم. زمانی که بزرگسالان و اولیا، عملا درگیر کتاب و کتابخوانی می‌شوند، بالطبع کودکان و نوجوانان نیز گرایش باثباتی به سمت کتاب و کتابخوانی خواهند داشت. به این شکل، علاقه‌مندی به کتاب و مطالعه که در کودکان جدی و مشهود است، در سنین دیگر نیز دنبال خواهد شد.

گستردگی پوشش رادیوکتاب

امروزه با توسعه رسانه‌های نوین، تعیین محدوده جغرافیایی برای رسانه‌ها چندان اعتباری ندارد. به کمک ابزارهای رسانه‌ای مانند اینترنت و ماهواره، دیگر همه نقاط جهان محدوده حضور و نفوذ رسانه‌هاست؛ اما باتوجه به این‌که این شبکه رادیویی فارسی‌زبان است، طبعا دایره جغرافیایی فعالیت آن محدوده مرزی منطقه فارسی زبانان است، بویژه آن که موضوع کتاب و کتابخوانی در کشورهای مجاور ایران نیز مشتاقان دیرینه و پیشینه افتخارآمیزی دارد که ‌اکنون ادامه دارد. مناطقی همچون شبه قاره، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان علاقه‌مندان با سابقه زبان فارسی و آثار فارسی آن هستند که علاوه بر موضوع ادبیات، مسائل مربوط به دفاع مقدس و انقلاب اسلامی نیز از علایق جدی آنان محسوب می‌شود.

این روند رو به رشد رادیو کتاب در آینده خواهد بود که همه فارسی زبانان مخاطبان آن باشند، اما اکنون مخاطبان هدف در برنامه اول، هموطنان عزیز و علاقه‌مند به کتاب هستند.

تقسیم‌بندی‌های گوناگون و متنوعی از مخاطبان قابل تصور است. می‌شود گروه‌های همسان مخاطب را از نظر تحصیلات، جنسیت، زبان و لهجه، موقعیت جغرافیایی، سن و... گروه‌بندی کرد و شورای راهبری شبکه در جلسات متعددی به این موضوع پرداخته است. شناخت رسانه از گروه‌های مخاطبان و موقعیتشان برای دستیابی اهداف طراحی شده بسیار ضروری است. درک و معرفت از مخاطبان یکی از پیش نیازهای اصلی کار رسانه‌ای و در تمام فعالیت‌های رسانه ـ در تعیین نوع پیام، ادبیات برنامه‌ها، قالب های مورد استفاده، چینش جدول پخش و... ـ تأثیرگذار است.

هرم سنی مخاطبان

اگر بخواهیم تقسیم‌بندی اختصاصی طراحی شده رادیو کتاب را از مخاطبان اظهار کنم، ‌باید به هرم سن مخاطبان رادیو کتاب اشاره کنم. در هرم مخاطبان رادیو کتاب، چهار گروه اصلی مخاطب فرض شده است که رادیو کتاب با آنان و برای آنان برنامه تولید می‌کند.

گروه اول که سطح اول قاعده هرم و بیشترین و بزرگ‌ترین گروه است، مخاطبان کتاب‌شنو نام دارند که بنا به هر دلیلی کتاب مطالعه نمی‌کنند، اما به کتاب علاقه‌مندند. برنامه‌هایی همچون کتابخوانی و... را برای این گروه در جدول پخش داریم. گروه دوم، کتابخوانان است؛ آنها که علاوه بر ویژگی گروه اول، کتاب نیز مطالعه می‌کنند. گروه سوم مخاطبان رادیو کتاب، اهل کتاب نامیده می‌شود. این گروه انس و الفت بسیاری با کتاب دارد و کتاب در زندگی فردی و اجتماعی آنان نقشی ممتاز و جدی دارد. سومین سطح هرم، مخاطبان رادیو کتاب است. در رأس هرم که از حجم کمتری نیز نسبت به دیگر گروه‌ها برخوردار است، آخرین گروه مخاطبان پیش فرض رادیو کتاب قرار دارد، یعنی فعالان کتاب. کسانی که به‌صورت عملی در فرآیند تولید، توزیع و نشر، مطالعه و کتابخوانی دخیل هستند. با وجود کمیت کمتر این سطح ازمخاطبان نسبت به دیگر سطوح، اهمیت‌شان بسیار است. صنوف، دانشگاهیان، مؤلفان، مترجمان، ناشران، چاپخانه داران و.... در این گروه قرار دارند.

یکی از ویژگی‌های هرم مخاطبان رادیو کتاب این است که هر سطح ازسطح قبلی جدا نیست، بلکه سطوح مکمل هم هستند. تلاش و برنامه‌ریزی همکاران رادیو کتاب ایجاد هرمی متوازن است تا مخاطبان از سطح کتاب‌شنو به سطح فعالان کتاب نیل کنند.

ترویج فرهنگ حضور در کتابخانه

کتابخانه اعم از خصوصی، تخصصی و عمومی در دستور کار رادیو کتاب است. بخش نهایی محصول تولید و انتشار کتاب در کتابخانه عرضه می‌شود. موضوعات متنوعی در این خصوص هست که توجه به آنها ضرورت دارد. رادیو کتاب با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان اسناد و کتابخانه‌های عمومی، سازمان فرهنگی ـ هنری شهرداری و کانون های فرهنگی ـ هنری مساجد همکاری دارد. از دیگر عناصر و ارکان فعال و مؤثر در کتابخانه‌ها، کتابداران هستند که رادیو کتاب برنامه‌های متنوعی برای آنان با همکاری انجمن علمی کتابداری و دانشکده‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی در حال تولید و پخش دارد.

توجه ویژه به رکن مهم

مهم‌ترین جزء در هر مرکز رسانه‌ای، مخاطب است. در رادیو کتاب نیز برای مخاطبان ارزش و هدف‌گذاری خاص شده است. ساعات پخش برنامه‌ها به‌گونه‌ای است که از ساعت 17 تا 22 برای مخاطبان عام و از ساعت 22 تا 2 بامداد برای مخاطبان خاص پیش‌بینی شده است. البته در طراحی‌های انجام شده رادیو کتاب، برنامه‌های گروه اول مورد پسند خاص و برنامه‌های گروه دوم نیز قابلیت استفاده برای گروه عام را خواهد داشت که البته مخاطبان در انتخاب برنامه‌های خود براساس علایق و سلایق عمل خواهند کرد و این تقسیم‌بندی بیشتر ساختاری است. تلاش همکاران رادیو کتاب، تولید برنامه‌های مفید برای گروه مخاطب هدف است.

همکاری با جامعه علمی و دانشگاهیان

رادیو کتاب پیش از راه‌اندازی در جلسات مشورتی از نظر جامعه علمی و دانشگاهی استفاده کرده است و در جریان راه‌اندازی تعیین چارچوب‌های برنامه‌ریزی راهبردی رادیوکتاب نیز از همکاری و مشارکت فکری استادان و دانشگاهیان بهرمند بودیم. هم اینک که رادیو کتاب فعالیت رسانه‌ای پررنگ‌تری دارد در دو جایگاه همچنان از نظر کارشناسان علمی استفاده می‌کند. یکی در سطح برنامه‌ریزی‌ها و شوراهای مشورتی و تصمیم‌گیری و دیگر در جریان برنامه‌سازی و تولید برنامه رادیویی که با حضور و مشارکت آنان طراحی،‌ تولید و پخش می‌شود.

تعامل با ناشران

رادیو کتاب، هم پیش از راه‌اندازی و هم در جریان راه‌اندازی و هم اینک در تعامل با فعالان حوزه کتاب از جمله ناشران بوده است. در طراحی‌ها، برنامه‌ریزی‌ها، تولید و اجرای برنامه‌ها نیز از مساعدت فکری و همراهی عملی فعالان عرصه کتاب برخورداریم. رادیو کتاب، رادیوی همه ناشران کشور است؛ همه ناشرانی که در جامعه نشر جایگاه خاص دارند و جامعه مخاطبانشان مشتاق آشنایی با محصولات و فعالیت انتشارات آنان هستند. البته ناشران دانشگاهی به‌دلیل مخاطبان دانشگاهی و نوع آثار منتشر شده آنان مورد توجه خاص هستند.

همکاری با دیگر شبکه‌های رادیویی یا تلویزیونی

همکاری با شبکه‌های رادیویی در دو سطح تعریف شده است. سطح اول، رادیو کتاب مسئول دبیرخانه شورای سیاستگذاری رادیو در حوزه کتاب است و در این جایگاه، در جلسات مشترک با نمایندگان شبکه‌های رادیویی به تدوین سیاست‌ها، رویکردها و برنامه‌ریزی برنامه‌های شبکه های رادیویی در موضوع کتاب می‌پردازد. دیگر، در سطح مبادله برنامه‌های مطلوب با موضوع کتاب و در شبکه‌های رادیویی و رادیو کتاب. با شبکه‌های تلویزیونی نیز از جمله با شبکه دو، پنج و آموزش همکاری داریم و در آینده سودمندی این همکاری بیشتر ارائه خواهد شد.

برنامه‌های تشویقی

برای تشویق مخاطب به کتابخوانی، اولین شیوه تولید برنامه‌های با کیفیت مطلوب، موثر و کارآمد، بهنگام و مفید است. دیگر، ارائه جذاب و معرفی اثربخش از کتاب‌ها و بخش‌های آن است. ارائه آموزش های گوناگون و روش‌های مفید کتابخوانی، تکریم و ارزش‌آفرینی مطالعه، سهولت و دسترسی به کتاب نیز علاوه بر قالب های مسابقه‌های متنوع با موضوع کتابخوانی برخی روش‌هایی است که طراحی شده است.

سیستم نظرسنجی و کنترل کیفیت

نظرسنجی در ابعاد گوناگون و از مراجع مختلف فراهم می‌شود و در یک جمع‌بندی کلی برای تعیین و تدوین رویکردها و برنامه‌های رادیو کتاب مورد استفاده قرار می‌گیرد. درباره کنترل کیفیت برنامه‌ها نیز در همه فرآیند تولید برنامه این مهم حضور دارد. بهبود مستمر تولیدات، شعار همکاران تولیدکننده است. علاوه بر سیستم خود کنترلی که در رادیو کتاب معمول است، استفاده از منابع و مواد اولیه مستند، کیفی، مفید و تدوین کارآمد در فرآیند تولید مورد نظر است. توجه به خواست و نیاز مخاطب، همراه با ایجاد فضای نقش‌آفرینی او یکی دیگر از محورهای کیفی‌سازی برنامه‌هاست. علاوه بر لایه‌ای بودن نظارت‌های طراحی، تولید، پخش برنامه، ممیزی پیش از تولید، استفاده از کارشناسان معتبر، خبره و کارآمد از دیگر بخش‌های جریان کیفی‌سازی برنامه‌هاست. برای موضوع کیفی‌سازی با پرهیز از شتاب‌زدگی و افزایش تعاملات بیرونی با مخاطبان متنوع و ذی‌نفعان رادیو کتاب برنامه مدونی طراحی و در جریان اجراست.

عماد عزتی