نانوفناوری در ایران

در این شرایط عزم بر پیشرفت در این فناوری و تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم با تکیه بر این علم جدید مورد توجه قرار گرفت. به گونه‌ای که برنامه‌ریزی شد تا تولید و فروش محصولات پیشرفته نانو ساخت ایران تا افق 1404، 2درصد از بازار جهانی این فناوری را به خود اختصاص دهد. برای موفقیت در این رقابت جهانی و دستیابی به چنین هدفی، کشور باید بتواند در مسیر ایده تا بازار این فناوری در میان 115 کشور برتر قرار گیرد و برای دستیابی به این هدف لازم بود زیرساخت‌های آزمایشگاهی ایران توسعه‌یافته، تجارب و اطلاعات علمی مورد نیاز بین دانشمندان انتقال و انتشار داده و دستاوردهای فنی به دستاوردهای اقتصادی تبدیل شود.

حرکتی که بموقع آغاز شد

اکنون ایران میان ده کشور برتر دنیا در تولید علم نانو قرار دارد و باید بپذیریم بدون یک اسکلت یا بدنه قوی نمی‌توان در حوزه علم و فناوری نانو به توسعه این علم پرداخت و تا به یک فناوری تسلط پیدا نکنیم نمی‌توانیم وارد عرصه نوآوری شویم. نتایج امیدوارکننده همین فعالیت‌هاست که باعث‌شده توسعه فناوری نانو با جدیت در کشور دنبال ‌شود.

دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در حاشیه نشست خبری ششمین جشنواره فناوری نانو با اشاره به نقش مهم نانو در اقتصاد دانش بنیان می‌گوید: نانو علمی است که می‌تواند اقتصاد کشور را از اقتصاد مبتنی بر مواد خام به اقتصاد دانش بنیان تبدیل کند. بنابراین باید پذیرفت لازم است تغییر نگرش ایجاد کرد. اقتصاد بعضی کشورها مبتنی بر مواد خام است. اقتصاد کشورهای صنعتی تا حد زیادی مبتنی بر فناوری است، اما در بعضی کشورها نیز اقتصاد مبتنی بر خلاقیت است. کشورهایی مانند آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا مزیت خودشان را در تولید نمی‌دانند بلکه از طریق خلاقیت پیشگامی‌شان را حفظ کرده‌اند. ما اکنون در فاز اول قرار داریم و می‌خواهیم در آینده‌ای نزدیک از اقتصاد مبتنی بر مواد خام به سوی اقتصاد مبتنی بر فناوری حرکت کنیم. این فرآیند یکشبه، یکماهه یا حتی یکساله اتفاق نمی‌افتد. چرا که باید محیط و فضای لازم برای رشد فناوری در کشور فراهم شود. نانوفناوری، فناوری‌زیستی، فناوری اطلاعات و رباتیک از مهم‌ترین مولفه‌هایی است که می‌تواند در این مسیر تاثیرگذار باشد. دبیر ستاد توسعه فناوری نانو با اشاره به این که ما در کشور نانوفناوری را بموقع آغاز کرده‌ایم و همگام با دیگر کشورها در این حوزه فعالیت می‌کنیم، می‌گوید: ما در حوزه فناوری نانو دنبال انتقال و واردات فناوری نیستیم. اگرچه در بسیاری از زمینه‌ها واردات داریم، چراکه هیچ کشوری نمی‌تواند همه ابعاد فناوری را داشته باشد. در حوزه نانوفناوری کشور روی پای خودش راه می‌رود و این یک فرصت است. ما باید فضای رشد را در کشور مهیا کنیم. وزارتخانه‌های صنایع، بازرگانی و اقتصاد از مولفه‌های اصلی این محیط رشد است و هر یک به نوبه خود در این فضا نقشی ایفا می‌کند. اگر می‌خواهیم تا ده سال آینده صادرکننده محصولاتی با فناوری پیشرفته باشیم باید این قدم‌ها از امروز برداشته شود.

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو از تدوین آیین‌نامه جدیدی در زمینه ارائه تسهیلات به شرکت‌های فعال خصوصی در حوزه فناوری نانو خبر می‌دهد و می‌گوید: بر اساس این آیین‌نامه طرح‌های ارائه‌شده از سوی شرکت‌های خصوصی در ستاد توسعه فناوری نانو ارزیابی شده و در صورتی که واجد شرایط آیین‌نامه باشند، ستاد توسعه فناوری نانو بودجه‌ای معادل 30 درصد هزینه لازم را برای حضور شرکت‌ها در بازار اختصاص می‌دهد. در صورتی که فرد فناور موفق شود می‌تواند مالک 40 درصد از سرمایه کسب و کار باشد. به عبارت دیگر، ستاد توسعه فناوری نانو در ریسک مشارکت می‌کند و صاحب دانش فنی نهایت تلاشش را می‌کند تا محصول با کیفیت تولید کند و در نهایت ستاد 30 درصد سرمایه‌گذاری اولیه را به عنوان پاداش به صاحب دانش فنی هدیه می‌دهد.

سرکار با توجه به فعالیت‌های انجام شده در بخش دانش‌آموزی پیش‌بینی می‌کند کشور ما در آینده در حوزه فناوری نانو دچار پوکی استخوان نخواهد شد. صخره‌نوردی هم ابزار و امکانات خودش را می‌خواهد و حرکت در مسیر فناوری نانو دست‌کمی از یک عملیات صخره‌نوردی مشکل ندارد. ما برای این که بتواینم جایگاه خودمان را در این حوزه حفظ کنیم باید همگام با کشورهای مطرح پیش رویم. وی از تولید دو داروی جدید خبر می‌دهد و می‌گوید: این دو دارو در کمیسیون‌های تخصصی وزارت بهداشت در حال بررسی است و تا زمانی که این داروها مورد تائید وزارت بهداشت قرار نگیرد اسامی آنها اعلام نخواهد شد.

28 محصول نانو در راه بازار

یکی از کارهایی که در سال‌های اخیر در حوزه نانوفناوری انجام می‌شود، رتبه‌بندی کشورهاست. برای این کار از شاخص‌های مختلفی استفاده می‌شود. یکی از شاخص‌هایی که می‌توان از آن برای بررسی و ارزیابی وضع نانوفناوری در کشور استفاده کرد، شاخص سرمایه انسانی است.

به گفته دکتر علی‌محمد سلطانی، مدیر دبیرخانه ستاد توسعه فناوری نانو، در سال‌های اخیر تعداد کل محققانی که در حوزه نانوفناوری فعالیت می‌کنند در کشور رشد قابل توجه و چشمگیری داشته است. سال 1382 فقط 72 محقق در حوزه نانوفناوری فعالیت داشتند و این در حالی است که اکنون پس از گذشت ده سال تعداد محققان این حوزه به بیش از 17 هزار نفر رسیده است. این شاخص نشان می‌دهد برای انجام کارهای جدی در این حوزه، پشتوانه‌های انسانی در حال فراهم‌شدن است. شاخص دیگری که می‌تواند نشان‌دهنده وضع کشورها باشد سهم آنها در تولید علم نانوست. معمولا برای تعیین سهم کشورها در تولید علم از تعداد مقالات منتشر شده به عنوان معیار اصلی استفاده می‌شود.

سلطانی با اشاره به این که این شاخص نمی‌تواند معیار خوبی برای نشان دادن سهم کشورها در تولید علم نانو باشد می‌گوید: باید کیفیت علم را هم بررسی کرد. گاهی تولید علم خاص یک کشور است و گاهی تنها شبیه‌سازی و تقلید از اقداماتی مشابه در کشورهای دیگر است. بنابراین صرف تولید علم نمی‌تواند شاخص خوبی برای به تصویرکشیدن وضع کشوری در یک حوزه علمی باشد، اما اگر کشوری در حوزه علمی جایگاه خوبی نداشته باشد قابل اطمینان نیست.

مدیر دبیرخانه ستاد توسعه فناوری همکاری‌های بین‌المللی در تولید علم را بسیار مهم می‌داند و می‌افزاید: گرچه کشور ما از نظر همکاری‌های بین‌المللی در تولید علم نانو جایگاه خوبی نداشته اما باید این نکته را هم مد نظر قرار داد که این شاخص می‌تواند معنی دیگری هم داشته باشد. به عبارتی می‌تواند بیانگر این باشد که کشوری علم بومی دارد و می‌تواند خودش به تنهایی فعالیت کند، اما تولید فناوری، اختراع یا حق اختراع مهم‌ترین شاخص برای ارزیابی کشورهاست. دانشی که به شکل مقاله توسعه پیدا کند در کل دنیا ارزش واحدی دارد و مالکیت آن خاص نیست. اگر بخواهیم درباره مالکیت علمی ادعایی داشته باشیم باید ثبت اختراع کنیم، اما نظام ثبت اختراع در کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها متفاوت است و به همین دلیل ثبت اختراع داخلی شاخص جهانی محسوب نمی‌شود بلکه باید اختراع را در آمریکا یا اتحادیه اروپا هم ثبت کرد تا ارزش و اعتبار علمی پیدا کند.

سلطانی با ارائه آماری از تعداد محققان فناوری نانو و مراکز رشد فعال در این حوزه می‌گوید: تاکنون 168 محصول نانو در کشور ساخته یا تولید شده که از این مجموع محصولات، 80 محصول وارد بازار شده است، 60 محصول در مرحله بررسی‌های آزمایشگاهی است و 28 محصول دیگر هم در حال ورود به بازار است.

ایران در رتبه 9 جهانی نانو فناوری

جرقه‌های اولیه حضور نانوفناوری در ایران از سال 1380 آغاز شدو از سال 1382 ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در ایران تشکیل شد.

این ستاد ضمن تعیین سیاست‌ها و اهداف کشور برای توسعه فناوری، برنامه‌ای ملی تدوین کرده است که بر اساس آن وظایف کلی و ماموریت‌های هر یک از دستگاه‌ها برای توسعه فناوری نانو در قالب یک برنامه بلندمدت ده ساله مشخص شده است.

پس از تشکیل این ستاد، انتشار مقالات در این حوزه روندی صعودی داشته است به گونه‌ای که در فاصله زمانی بین سال‌های 1380 تا 1386 جایگاه ایران در دنیا با رشد 30 پله‌ای به رتبه 31 دنیا رسیده است. این روند در سال‌های بعد نیز تداوم داشته است.

بر اساس آخرین آمار اعلام شده، تیر ماه سال گذشته متخصصان ایرانی موفق شدند با انتشار 1601 مقاله ISI از سوی بیش از 87 مرکز پژوهشی و دانشگاهی رتبه ایران را به رتبه 9 جهانی ارتقا دهند.

بدون تردید سطح دسترسی به فناوری‌های تعیین‌کننده و سرنوشت‌ساز نقش بسیار مهمی در برتری کشورها دارد. صنایع خودرو، پزشکی، نساجی و صنایع غذایی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری نانو به شمار می‌آید. در دنیای تولید رضایت مشتری حرف اول را می‌زند، اما این روزها با این همه تنوع‌طلبی مصرف‌کنندگان جلب رضایت مشتری کار چندان آسانی نیست و نانو تنها فناوری‌ای است که در سال‌های اخیر توانسته است برای جلب رضایت مشتریان در زمینه‌های مختلف حرفی برای گفتن داشته باشد.

ستاد توسعه نانو از سال 1387 اقدام به برگزاری جشنواره و نمایشگاه فناوری نانو کرده است و در آن دستاوردهای کشور در عرصه فناوری نانو را در معرض دید عموم مردم قرار می​دهد. ششمین دوره این جشنواره از سیزدهم تا هفدهم مهرماه درمحل دائمی نمایشگاه بین​المللی تهران برپاست.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش