شب دهم به تعزیه جان داد

در 11 سال که از ساخت شب دهم می‌گذرد بارها درباره بازی‌ها، قصه، موسیقی و... این سریال، حرف زده شده است، اما نکته مهم درباره این سریال، احیای هنر تعزیه بود.

پیش از این اگر کسی سراغ تعزیه می‌رفت نگاهی مستندوار و باستان شناسانه داشت و این هنر را چیزی شبیه ظروف عتیقه روی تاقچه می‌دید، اما تعزیه در شب دهم، محور ماجرا بود و فرآیندی پویا داشت.

شرط اجرای ده شب تعزیه توسط فخرالزمان (کتایون ریاحی) برای قبول ازدواج با حیدر، آن هم در دوران ممنوعیت آن در عصر رضاخان، گره سریال بود؛ جایی که بر تن بازیگران محبوبی مثل حسین یاری و پرویز فلاحی‌پور لباس تعزیه پوشاند تا هم مخاطب ببیند که تعزیه چه نمایش خوش آب و رنگ و ملموسی است و هم صدای یاری را در قامت مظلوم‌خوان و فلاحی‌پور را در جایگاه شمرخوان شنید تا دستش بیاید که خواندن تعزیه، سنتی منسوخ شده نیست.

البته حسن فتحی با هوشمندی در کنار بازیگرانش، تیمی از شبیه‌خوانان حرفه‌ای مانند علاالدین قاسمی قرار داده بود تا از تجربیات آنها استفاده کند. البته همان تیم هم بعدا از فرصت محبوبیت سریال شب دهم استفاده کردند و گروه شبیه‌خوانی شب دهم را تشکیل دادند؛ گروهی که محوطه تئاتر شهر در هر محرم، شاهد اجرایشان بود.

نقش تعزیه در شب دهم به مرور پررنگ‌تر می‌شود و از حاشیه به متن می‌آید. شب‌های اول، چون ماموران رضاخان بی‌اطلاعند به آرامی سپری می‌شود، اما به مرور با افزایش حضور ماموران و نیاز به پنهان کاری، تغییر حال حیدر که پدر مرحومش هم تعزیه‌خوانی قدیمی بوده و فلاش بک به زندگی فخرالزمان ـ که می‌بینیم یک بازیگر تعزیه، جان او را در کودکی نجات داده است ـ تعزیه، شمایل پویایش را در سریال نشان می‌دهد.

تعزیه نشان می‌دهد که در مسیر زندگی همه افراد جامعه از شاهزاده قجری تا لوطی بازار تاثیرگذار بوده و با گذشته و سرنوشت‌شان پیوند خورده است.

کار به جایی می‌رسد که قسمت آخر، خود بازیگران تعزیه امام حسین را اجرا می‌کنند و حتی در سکانس پایانی هم در حالتی نمادین که زنان سریال (ثریا قاسمی، کتایون ریاحی و اکرم محمدی) بر سر جنازه‌های یاور و حیدر می‌چرخند، صدای تعزیه زنانه که نوع فراموش شده و مغفول مانده تعزیه و مخصوص زنان است، شنیده می‌شود.

تعزیه حتی در تیتراژ شب دهم هم محور تصویر و موسیقی است. نمایش کلاهخود، زره و ادوات تعزیه در کنار استفاده فردین خلعتبری از ظرفیت سنج و ترومپت که سازهای اصلی تعزیه است به تمام فضای سریال شب دهم، فضایی تعزیه‌وار می‌دهد. شب دهم، هم مسیر را برای سریال‌سازی محرم گشود و هم مخاطبان ناآشنا با تعزیه را با این هنر بومی آشنا کرد.

در حقیقت، شب دهم بهانه‌ای شد تلویزیون به عنوان فراگیرترین رسانه نمایشی، هنر تعزیه را به عنوان قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین رسانه نمایشی معرفی و دین خود را به بخش نمایشی حماسه عاشورا ادا کند.

احسان ناظم بکایی / جام‌جم