عقلانیت تکنوکراتیک چیست؟

در این راستا اهتمام به پژوهش در رابطه با مفاهیمی که در فلسفه و تاریخ تکنولوژی مطرح است، ضروری به نظر می‌رسد. اگر صاحبنظران به پژوهش‌های گسترده درباره جایگاه عقلانیت انقلابی، تکنوکراسی دینی و عقلانیت دینی در نسبت با علم و تکنولوژی علاقه دارند، لازم است به مطالعات تکنولوژی توجه نشان دهند. پژوهشگران در حوزه مطالعات تکنولوژی سه اصل را در نظر دارند. نخست، باید اشراف کاملی نسبت به مفاهیم پایه و اساسی مطالعات تکنولوژی در مکاتب مختلف غربی، شرقی و اسلامی داشته باشند.

این مطالعات باید شامل مطالعات وسیع در حوزه دین، فلسفه و تاریخ باشد. دوم، باید نهضت ترجمه متون از زبان‌های مختلف مورد توجه قرار گیرد.

سوم، این فرض که تحولات تکنولوژی فرآیند اجتماعی است و به صورت خطی تغییر نمی‌کند، پذیرفته شود. در این راستا استقلالی برای عقل (نظریه) و تجربه (عمل) در پژوهش‌ها در نظر گرفته می‌شود. استقلال عقل (نظریه) در مطالعات تکنولوژی به مجموعه مطالعات دانش (آگاهی) علمی و عقلانیت تکنولوژیک (عقلانیت فن‌شناسانه) اطلاق می‌شود.

از مهم‌ترین مباحث در مطالعات تکنولوژی بحث عقلانیت تکنوکراتیک (عقلانیت فن‌سالارانه) است. از نظر برخی صاحبنظران عقلانیت تکنوکراتیک با فرهنگ درآمیخته است. عقلانیت تکنوکراتیک چیست و به چه چیزی مرتبط است؟

عقلانیت تکنوکراتیک، فرض یا ساخت روابط «ابزار ـ هدف» محور است. برای این‌که کنش عقلانی صورت بپذیرد، نیاز است راه‌حل‌هایی برای دستیابی به اهداف در نظر گرفته شود و گزینش ابزار عقلانی به صورت فنی (تکنیکال) مورد بررسی قرار گیرد و همچنین ابزار بدقت مشخص شوند.

این نکته از این اهمیت برخوردار است که ارتباط بین عقلانیت، دانش و علیت صورتی از عقلانیت را نشان می‌دهد که از مفاهیم رایج متمایز است. برای نمونه وقتی اهداف یک سازمان، ارگان یا نهاد در ستیز با یکدیگر است و ابزار بخوبی مشخص باشد، کنش عقلانی مدنظر قرار می‌گیرد. اما اثرات علّی یا روابط ابزار ـ هدف محور باید بدرستی و دقیق درک شده باشد. اگر اهداف دقیقا تعریف نشده باشد و بخوبی فهمیده نشود​ یا ابزار مشخص نشده باشد، کنش عقلانی امکان‌پذیر نیست.

اغلب مسائل سازمانی شامل درجه‌ای از مجادلات بین اهداف و ابزاری بوده که بخوبی تعریف و مشخص نشده است. بنابراین باید مرجعی برای عقلانیت تکنوکراتیک ارائه کرد.

عقلانیت تکنوکراتیک نشان می‌دهد استفاده و کاربرد ابزارهای فنی برای حوزه‌ای است که علت و معلول روابط تثبیت شده‌ای دارند و اثرگذاری این روابط به روشنی مشخص شده است.

در این مرحله، این پرسش اساسی مطرح است که مطالعات سازمان‌ها یا نهادها در امور فنی چگونه و براساس چه روابط علت و معلولی به تصویر کشیده می‌شود؟ پاسخ به این پرسش چشم‌انداز و رویکردهای سازمان را ارائه خواهد کرد و سازمان را به مسیر موردنظر متصدیان امور هدایت می‌کند. به این منظور نیاز است تعداد زیادی از متغیرها و ثوابت جامعه‌شناختی را لحاظ و از مدل‌های جامعه‌شناسانه در تحلیل این داده‌ها استفاده کرد. البته نقش مطالعات تاریخ‌محورانه در این تحلیل بسیار تأثیرگذار است.

از طرف دیگر باید پرسید عقلانیت تکنوکراتیک چه ساختار و طبقه‌بندی ای دارد و ویژگی‌های آن چیست؟ به این لحاظ باید سه دسته از مطالعات را در نظر گرفت:

1 ـ مطالعات در نسبت بین تکنولوژی و وجود انسان

2 ـ مطالعات در نسبت بین تکنولوژی و ارزش‌ها

3 ـ مطالعات در پویایی بین علم، تکنولوژی و جامعه

پیشنهاد شده است(پا‌نوشت 1) این مطالعات در مرکزی با عنوان مرکز سیاستگذاری و مدیریت تکنولوژی صورت پذیرد. به این منظور هر دسته از مطالعات نام​برده شده در بالا در سه بخش صورت می‌پذیرد:

1 ـ بخش خدمات و مهندسی سامانه‌ها

ـ پژوهش به صورت مطالعه موردی در رابطه با تکنولوژی‌های صنعت و انرژی

ـ پژوهش به صورت مطالعه موردی در رابطه با تکنولوژی‌های ارتباطاتی و اطلاعات

ـ پژوهش به صورت مطالعه موردی در رابطه با تکنولوژی‌های حمل و نقل و ترابری

2 ـ بخش سامانه‌های چندمنظوره​

ـ تحلیل سیاستگذاری‌ها در زمینه یک تکنولوژی ویژه

ـ وضع مقررات، قواعد و قوانین فنی سازمان‌ها و نهادها

ـ شبیه‌سازی و مهندسی سامانه‌های تکنولوژیک

ـ پژوهش در رابطه با نسبت ارزش‌ها و نوآوری

ـ تبیین اخلاق و فلسفه تکنولوژی

ـ پژوهش در ایمنی و علم حفاظت

ـ پژوهش در حوزه اقتصاد تکنولوژی: سرمایه‌گذاری و راهبرد، مطالعات بهره‌وری بخش عمومی و اقتصاد زیرساختارها

3 ـ بخش ادبیات تکنولوژی

ـ برگردان متون از زبان‌های مختلف به زبان فارسی و تنظیم اسناد، مدارک، مقالات و کتب مربوط به حوزه مطالعات تکنولوژی

ـ برگزاری کارگاه‌های آموزش زبان، آموزش فنون سخنوری و مقاله‌نویسی به زبان‌های فارسی و انگلیسی

ـ آموزش کارگروهی و پژوهش جمعی

این ساختار و طبقه‌بندی مطالعاتی و پژوهشی زمینه برپایی یک نظام مبتنی بر عقلانیت تکنوکراتیک را فراهم می‌کند، اما بسیار حائز اهمیت است که مراکز نظارتی به طور دائم و به صورت عملگرایانه نتایج اجرای چنین نظامی را نقد و بررسی نمایند. این مراکز باید به این موضوع توجه داشته باشند که هیچ نظام اجرایی بی‌نقص نبوده و عیب‌یابی نظام نیازمند دقت و تلاش هماهنگ است. ویژگی‌های این نظام از جمع‌بندی نظارت‌ها مشخص می‌شود.

اما در اینجا پرسش دیگری نیز وجود دارد. با توجه به هزینه‌های بالای پژوهش و مطالعات در جهان و اکنون در ایران، این فعالیت‌های پژوهشی چه فایده‌ای دارد؟

پاسخ به این پرسش ساده است. اکنون براساس آمارهای رسمی، تکنولوژی علاوه بر کمک به انجام فعالیت‌ها، نقش مخربی در زندگی انسان معاصر ایفا کرده است. با این‌که بسیاری از امور با استفاده از تکنولوژی‌های نوین آسان شده، ولی مشکلات ​ زیادی به صورت خودکار وارد زندگی انسان شده‌ است. نمونه آشکار آن گرمایش زمین است. با این‌که آگاهی از پیامدهای زیست‌محیطی گرمایش زمین در طول تاریخ بشر تا ​ امروز به این میزان بالا نبوده است، اما بی‌تفاوتی و بی‌عملی در رفع این معضل نمی‌تواند بیش از این وجود داشته باشد. این سستی در تغییر شرایط در گروه‌های مختلف جامعه ـ چه سیاستگذاران کلان و چه بنگاه‌های کوچک ـ دیده می‌شود. همکاری و مشارکت جهانی در این زمینه بسیار پایین است در حالی که همزمان شاهد اختلافات و درگیری‌ها بر سر منابع انرژی و منابع راهبردی هستیم. تعلل در اقدام سریع در رفع مشکلات تکنولوژی، عواقب فاجعه‌باری را در چند سال آینده به همراه خواهد داشت. توسعه ناپایدار از نتایج نظارت نداشتن بر طراحی‌های تکنولوژیک است. با ادامه این روند جنگ‌ها بین سرزمین‌های کم‌آب و بحران‌زده شدت خواهد گرفت. در آینده نزدیک تنها کشورهایی که اقدامات کافی و بموقع در جهت تأمین منافع بلندمدت در تغییر طراحی‌های تکنولوژیک انجام داده‌اند از ثبات و آرامش برخوردار خواهند بود. طراحی سامانه‌های انرژی خورشیدی نظیر تولید انرژی تجدیدپذیر به صورت غیرمتمرکز با اولویت در مناطق کم‌جمعیت‌تر و گرم​تر، احداث نیروگاه‌های برج خورشیدی و بازتابی، استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی و تولید انبوه خودروهای خورشیدی تنها بخشی از اقدامات برای تغییر نظام تکنولوژیک حاکم است. این فعالیت‌ها در مقایسه با طرح‌هایی که در گذشته در جمهوری اسلامی ایران اجرایی شده‌ است، آسان‌تر خواهد بود و در بلندمدت سودآور است. در دهه 70 خورشیدی، طرح انتقال تکنولوژی طراحی و ساخت توربین‌های گازی برای نیروگاه‌ها با موفقیت انجام گرفت و اکنون در صنعت برق به خودکفایی در عرصه تولید، انتقال و توزیع انرژی رسیده‌ایم. اما این توربین‌ها آلاینده هستند و برای تولید انرژی برق از انرژی فسیلی استفاده می‌کنند. این توربین‌ها کشور را به منابع گاز طبیعی و گازوئیل غیرتجدیدپذیر وابسته می‌کنند؛ در صورتی که اجرای انواع طرح‌ها برای نیروگاه‌های خورشیدی نیمه‌متمرکز و غیرمتمرکز از منابعی تجدیدپذیر و پایدار برخوردار است. این نیروگاه‌ها در بلندمدت کشور را از وابستگی به منابع سوخت فسیلی و کشورهای دیگر رها می‌کنند. طرح تولید انرژی تجدیدپذیر نیمه‌متمرکز و غیرمتمرکز خورشیدی تنها یک مورد از طرح‌هایی است که می‌تواند در تغییر نظام تکنولوژیک حاکم مؤثر باشد. طراحی‌های تکنولوژیک دیگری که مشکلات کمتری فراهم کند، وجود دارد. لذا پژوهش و مطالعه در این عرصه فواید اقتصادی و فنی بسیاری خواهد داشت.

نتایج پژوهش در حوزه مطالعات تکنولوژی در جهت تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی، طرح تحول اقتصادی ایران و برنامه‌های توسعه کشور قرار خواهد گرفت. مطالعات تکنولوژی بر رابطه بین اقتصاد و فرهنگ نیز اثرگذار خواهد بود. در جهان امروز اندیشه و تلاش مستمر، ملت‌ها را سربلند می‌کند و براستی که «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا.» امید است این تلاش‌ها زمینه پیشرفت و توسعه پایدار روزافزون جمهوری اسلامی ایران را در آتیه فراهم آورد.

پا‌نوشت‌ها:

1 ـ براساس طرحی در دانشگاه صنعتی دلف.

2 ـ محمدرضا مهدی‌زاده و احمد توکل، مطالعات علم و فناوری: مروری بر زمینه‌های جامعه‌شناسی فناوری، دوفصلنامه برنامه و بودجه، شماره 105، تهران.

3 ـ نیلوفر شعربافیان، برآورد پتانسیل فنی و اقتصادی انرژی خورشیدی حرارتی در ایران؛ راهکاری برای توسعه پایدار انرژی خورشیدی، مطالعات اقتصاد انرژی، شماره 15، زمستان 1386، تهران، صفحات 54ـ35.

4 ـ رستم صابری‌فرد، پتانسیل بهره‌مندی از انرژی خورشیدی در خراسان جنوبی، مجله اقتصاد انرژی، شماره 132 و 131، مهر و آبان 1389، تهران، صفحات 47ـ43.

5 ـ جکی جونز، انرژی خورشیدی راه‌حلی بدون نقص، برگردان مرضیه مولایی، مجله تازه‌های انرژی، سال اول، شماره 2، نیمه دوم مهر 1387، تهران، صفحات 55ـ54.

6 ـ مهدی بهادری‌نژاد، انرژی خورشیدی در ایران، الگوسازی از هم اکنون برای فردا، مجله مجلس و پژوهش، ویژه‌نامه مجلس و برنامه دوم، تهران، صفحات 150ـ137.

7 ـ محمود یعقوبی و کیان عزیزیان، عملکرد نیروگاه خورشیدی شیراز با ماشین بخار، نشریه انرژی ایران، سال هشتم، شماره 18، بهمن 1382، تهران.

8 ـ گزارش اقتصاد انرژی خورشیدی، مجله اقتصاد انرژی، شماره 105 و 106، مرداد و شهریور 1387، تهران، صفحات 16 تا 21.

9 - رحمان خوش‌اخلاق و علیمراد شریفی و میثم کوچک‌زاده، ارزیابی اقتصادی استفاده از انرژی خورشیدی در مقایسه با نیروگاه دیزلی، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، سال هفتم، شماره 24، پاییز 1384، تهران، صفحات 192ـ171.

جلال نبهانی‌زاده / جام‌جم