«برات» رهایی اموات در شب نیمه شعبان

در خراسان بزرگ که اکنون به سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی تقسیم شده است، به سه شب قبل از نیمه شعبان،«برات» گفته می​شود و مردم با روشن کردن شمع بر گلزار مردگان خود، برای شادی روح آنها دعا می‌خوانند و این چراغانی کردن مزار مردگان به «چراغ​برات» معروف شده است.

این رسم اگرچه مربوط به دوران پیش از اسلام و از جمله آیین​های زرتشتی است، اما پس از ورود اسلام و به دلیل توجهی که به زندگی پس از مرگ و طلب مغفرت برای اهل قبور در این دین شده است، نه تنها وجهه خود را از دست نداد، بلکه رنگ و بوی اسلامی و دینی به خود گرفت و همچنان با همان شور و حال سابق ادامه دارد.

کافی است در این ایام سری به قبرستان​های شهرهای مختلف در این سه استان بزنید، خبری از غربت و دلتنگی همیشگی نیست. شور زندگی غوغا می​کند.

شمع​ها و چراغ​های روشن، روشنای زندگی را از شهرها و روستاها به قبرستان​ها کشانده و وجود و پخش انواع خوراکی از میوه​های گوناگون فصلی گرفته تا انواع شربت و شیرینی​ و شکلات و نان​های محلی، در کنار شادی و غوغای کودکانی که تماشای خوراکی​های رنگارنگ، از خود بی​خودشان کرده است، تصور حضور در قبرستان را از بین می​برد. گو اینکه تمام مردگان و زندگان شاد و سرزنده در کنار یکدیگر در حال برگزاری یک جشن باشکوه با سفره​های رنگینی که روی قبرها پهن شده، هستند و خبری از مرگ و غم و اندوه نیست.

ایرانیان از دیرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قایل بوده و سعی می‌کرده​اند که به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند و بر اساس همین سنت مراسم گوناگونی برای تجلیل از مردگان و شادی روح آنها و طلب آمرزشان در نقطه نقطه ایران زمین وجود دارد که در خراسان به این رسوم «چراغ برات» می‌گویند. نظیر این مراسم را تهرانی​ها در پنجشنبه آخر سال و هموطنانمان در گیلان، آذربایجان و یزد در یکی از جمعه​های ماه رجب برگزار می​کنند.

اما این مراسم در خراسان طی سه روز آخر پیش از نیمه شعبان برگزار می​شود و دامنه آن چنان گسترده است که به ماه شعبان در این منطقه، ماه برات نیز می‌گویند.

یکی از دلایل برگزاری آیین «چراغ​برات» در خراسان بزرگ، به اعتقاد خراسانی​ها مبنی بر آزاد بودن مردگان در سه روز پیش از نیمه شعبان برمی​گردد و به همین دلیل زندگان تلاش می​کنند با احسان و نیکی و حضور بر سر مزار اموات و پخش نذورات، برات آزادی مردگان خود را از آتش جهنم کسب کنند و برات آزادی خود از آتش جهنم را نیز از امام دوازدهم خواستار ‌شوند.

به عقیده اغلب خراسانی​ها در این ایام سرنوشت رقم می‌خورد و براساس همین عقیده و در برخی نقاط روستایی خراسان در شب نیمه شعبان، به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی کرده در عین حال دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند طلب سالی خوش می‌کنند.

هر یک از سه روز ایام «چراغ برات» با اعمال مخصوصی همراه است و اگرچه اساس آن برپایه خیرات برای اموات استوار است، اما برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها از عناوینی است که برای این سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می‌شود که از این میان برات مرده‌ها در چهاردهم شعبان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود.

پخت انواع نان​های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم بویژه کودکان از مراسم ایام برات در شهرها و مناطق مختلف خراسان است. مردم این مناطق معتقدند پخت این خوراکی​ها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.

روز دوازدهم به برات اسیران و غربا و روز سیزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند.

در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که بتازگی عزیزی را از دست داده‌اند، به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی اقدام کرده و آن را بین مردم تقسیم می‌کنند.

اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد، ارواح تازه‌گذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند.

در روز ‪ چهاردهم شعبان نیز که به برات مرده‌ها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، میوه و نان​های سنتی یاد و خاطره عزیزان خود را گرامی داشته و برای آمرزش آنها دست به دعا برمی​دارند.

اگرچه ایام برات سه روز است، اما در برخی از روستاها و همچنین مناطقی که هنوز روابط طایفه​ای مستحکم است، در صورتی که تعداد درگذشتگان سال، بیش از سه نفر باشد، مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز کرده و هر روز در منزل یکی از درگذشتگان مجلس روضه و قرائت قرآن برپا می‌شود تا روز چهاردهم که تمام اهالی روستا به صورت دسته‌جمعی در خانه آخرین خانواده​ای که عزیزی را از دست داده‌ است، جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.

در روستاها رسم بر این است که شب نیمه شعبان تمام چراغ​های خانه باید روشن باشد. اعتقاد روستاییان بر این است که در این شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آیند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خیر کرده و در غیر این صورت آنان را نفرین می‌کنند.

فاطمه مرادزاده