‌جایگاه فناوری در مسائل دینی

اقدامات متخصصان برای رویت استهلال ماه تنها فعالیت علمی و تکنولوژیک عالمان و متخصصان مسلمان نیست که با استفاده از تجهیزات پیشرفته صورت می‌پذیرد تا یکی از مسائل دینی را حل کند. در طول تاریخ اسلام، تکنولوژی به کار برده شده در ساخت ابزاری که به نجوم مربوط می‌شود، پیشرفت کرد. این پیشرفت‌ها در هماهنگی با دسترسی به تکنولوژی ساخت شیشه و شکل‌دهی فلزات در دوره‌هایی موجب کمک‌رسانی به مسائل مختلف دینی شد. از دانش اطلاع از زمان دقیق طلوع و غروب آفتاب تا تکنولوژی معماری مساجد بزرگ و مستحکم، علم و تکنولوژی در خدمت به دین قرار گرفتند. این اقدامات را می‌توان فارغ از پیشرفت‌های تکنولوژی تجهیزات نظامی از قبیل توپ، شمشیر، دژ و سپر تحلیل کرد. بخش بزرگی از پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک جهان اسلام مربوط به مسائلی می‌شود که مستقیم با آداب و عبادات اسلامی در ارتباط هستند.

در این‌که آیا مسائل دینی، پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیک به ارمغان آورده، یا علم و تکنولوژی نیازهای جدید دینی را مطرح کرده، بحث‌های پیچیده‌ای صورت گرفته است. مطالعات علم و تکنولوژی معاصر نشان می‌دهد که با پیشرفت تکنولوژی‌های در دسترس و دستیابی به دانش جدید، نیازهای جدیدی نیز به انسان تحمیل شده است. این موضوع با اشاره به یک نمونه از این پیشرفت‌ها قابل بررسی است. در گذشته دور ارتباطات با دیدار مستقیم یا از طریق نامه‌نگاری صورت می‌گرفتند. حال آن‌که امروزه با فشردن چند دکمه به روی گوشی تلفن همراه می‌توانیم از حال و احوال یکدیگر با خبر شویم. برخوردار بودن از تلفن همراه نیاز جدیدی است که تکنولوژی، برخورداری از آن را به گونه‌ای غیرمستقیم به ما تحمیل کرده است. در زمینه مسائل دینی هم موارد مشابهی دیده می‌شود. اعلام زمان دقیق اذان مغرب از تلویزیون و رادیو، تصفیه‌‌آب برای گرفتن وضو و... نیازهای جدیدی است که در صدر اسلام به این شکل وجود نداشت. برای استفاده از این نیازهای جدید مانند تلفن‌همراه، تلویزیون و تصفیه‌خانه‌های مدرن آب، امکانات و ابزارهایی لازم است. در اختیار داشتن این امکانات و ابزارها به دستیابی به علم و تکنولوژی مرتبط بستگی دارد. توصیه‌های دین اسلام به حفظ نظافت فردی به پیشرفت کانال‌کشی آب در شهرهای جهان اسلام منجر شد. ساخت مساجد بزرگ اسلامی که با معماری‌های ویژه از اصول هندسی و مهندسی پیچیده پیروی می‌کردند برای وحدت مسلمین بلاد اسلامی ضروری به نظر می‌رسید. همه‌ اینها نشان از رابطه‌ مسائل دینی و توسعه‌ علم و تکنولوژی دارد.

در دوران معاصر نیز شاهد چنین رابطه‌ای هستیم. در شهرهای بزرگ کشورهای مسلمان نظیرکشورهای حاشیه‌ خلیج‌فارس، مالزی، اندونزی و ترکیه، مساجد بزرگ با امکانات پیشرفته با استفاده از تکنولوژی روز معماری و سامانه‌های لوله‌کشی و تهویه‌ مطبوع پیشرفته ساخته می‌شوند. طراحی این مساجد گاه به دست متخصصان غربی صورت می‌گیرد. شهرسازی با الگوی اسلامی در بهینه‌سازی مصرف انرژی نیز مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است. تأکید دین مبین اسلام در حفظ نظافت و دوری از اسراف به همراه میل به پیشرفت و تکامل در میان مسلمانان منجر شده تا آنان با خرج دلارهای نفتی برای ساخت و عمران شهرهایی که انرژی خود را فقط از نور خورشید تأمین می‌کنند برنامه‌ریزی کنند.

در کشور ما نیز اقدامات قابل توجهی که رابطه‌ بین توسعه‌ علم و تکنولوژی با مسائل دینی را نشان می‌دهد صورت گرفته است. برخی فعالیت‌ها در حال برنامه‌ریزی است تا الگوی ایرانی ـ ‌اسلامی در معماری شهری و جلوگیری از اتلاف و اسراف در منابع، توسعه یابد. با این حال سرعت نوآوری و پیشرفت در این عرصه انتظارات را برآورده نکرده است. بعضا فعالیت‌هایی که در این عرصه صورت می‌گیرد نیازمند تقویت اراده‌ جمعی و مدیریت جهادی در میان مردم و مسئولان است. پیشرفت در این مسائل نیازمند مطالعات و پژوهش‌های گسترده در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌هاست. دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه علاوه بر پژوهشکده‌های دولتی و خصوصی باید به بررسی نحوه‌ تعامل مسائل دینی و توسعه علم و تکنولوژی بپردازند. نمونه‌های مشابه را در تاریخ مسیحیت و تاریخ اساطیر یونان، مصر و ایران باستان جستجو کنند و سیرتاریخی تکامل بشر در رابطه با آداب و عبادات دینی را مورد موشکافی قرار دهند. مطالعات علم و تکنولوژی غرب و شرق را تحلیل کنند و نسبت به ترجمه و برگردان روان متون زبان خارجی به زبان فارسی اهتمام ورزند. باید توجه داشت که در حال حاضر آکادمی‌های بزرگ علوم کشورهایی نظیر ژاپن و برزیل به پژوهش‌های ارزشمندی در موضوع رابطه بین توسعه علم و تکنولوژی و مقوله فرهنگ و نحوه تعامل این دو مقوله پرداخته‌اند. با توجه به این‌که در برخی اندیشه‌های غربی دین تحت تأثیر مقوله فرهنگ معرفی شده است بررسی این پژوهش‌ها از سوی عالمان و اندیشمندان مسلمان ضروری به نظر می‌رسد.

خبر رویت استهلال ماه در ماه مبارک رمضان به وسیله ابزار پیشرفته، هرساله شادمانی مسلمانان را برای برپایی ضیافت الهی، تمرین اراده و عبادت خالصانه به ارمغان می‌آورد. چه‌بسا خدمت علم و تکنولوژی به حل بسیاری مسائل و امور دینی و عبادی منجر ‌شود و در طیف وسیعی از مسائل کاربری داشته باشد. توسعه علم و تکنولوژی در کشورها، الگوهای جدید زندگی را نیز تحمیل می‌کند که انسان معاصر می‌تواند تحولات مناسبی را در جهت برآوردن نیازهای خود ـ به آن شکل که تمایل دارد ـ در آن اعمال نماید. مدیریت جهادی و عزم و اراده ملی و اسلامی در توسعه علم و تکنولوژی تأثیرگذار است. گسترش آموزه‌های دینی نظیر حفظ محیط‌زیست و صرفه‌جویی و جلوگیری از اسراف و اتلاف منابع نیازمند کمک نهاد علم است. این امید وجود دارد که مشارکت جوانان در طرح‌های نوآورانه‌ همراه با اندیشه دینی زمینه شکوفایی علمی و تکنولوژیک جامعه ایران را فراهم آورد و زندگی مردم را زیباتر و دلنشین‌تر سازد.

جلال نبهانی‌زاده ‌/‌ جام‌جم