در جستجوی امنیت غذایی

از چه درست شده، چه کیفیتی دارد و سرانجام در سلامت​ حال و آینده خود و خانواده‌شان چه تاثیری بر جا خواهد گذاشت. البته این برای نخستین‌بار نبود که وزیر بهداشت مستقیم چنین اظهارنظرهایی درباره کیفیت مواد غذایی تولیدی در کشور می‌کرد. به خاطر داریم که وی اندکی پس از وزیر شدن، جمله معروف «هرگز سوسیس و کالباس نخورده و نخواهم خورد» را بر زبان آورد که آن‌قدر بازتاب داشت و ازجمله مورد اعتراض صنایع فرآورده‌های گوشتی قرار گرفت که ترجیح داد این گونه تصحیح کند که حالا شاید یک زمانی، مثلا وقتی در هواپیما بوده‌ام، آنها را خورده باشم! ... با این حال گذشت زمان باعث شد سوسیس و کالباس نخوردن وزیر بهداشت فراموش شود و امروز نیز ماجرای روغن پالم در لبنیات با توافق استاندارد و سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت و اطمینان دادن به مردم برای بی‌اشکال بودن مصرف این محصولات، پایان یافته تلقی می‌شود، اما پایان رسمی و اداری یک چنین ماجراهایی به معنای پایان یافتن واقعیت ماجرای چالش کیفیت در صنایع غذایی خواهد بود؟ اظهارنظر کارشناسان نشان می‌دهد که چنین نیست.

چالش کیفیت

اغراق شده یا ​ نشده، کوچک یا بزرگ، اخبار متنوعی از چالش کیفیت در رشته‌های مختلف صنایع غذایی منتشر می‌شود که این اخبار بر حیثیت این صنعت و اعتماد مردم به آن اثر می‌گذارد و اینچنین است ​ کارشناسان​ به دست‌اندرکاران صنوف مختلف این صنعت و انجمن‌های تخصصی موجود در آن توصیه می‌کنند علاوه بر شفاف‌سازی این موارد در کاهش چالش کیفیت در صنعت خود بکوشند تا هرازچندگاهی، این گونه چالش‌ها باعث نقره داغ شدن صنایع غذایی و در نهایت، حتی زمین خوردن و ورشکستگی آن نشود. به زعم کارشناسان و با استناد به برخی اظهارات پراکنده خود مقامات صنفی صنوف صنایع غذایی، در بیشتر رشته‌های این صنعت، چالش کیفیت به چشم می‌خورد و حتی قابل توجه است؛ چالشی که به علت کسب سود بیشتر یا حتی در حالتی خوشبینانه، جبران ضرر ناشی از رشد هزینه‌های تولید و افزایش نیافتن قیمت‌های فروش ایجاد شده است. دلیلی که البته از هیچ زاویه‌ای منطقی نیست و مورد قبول قرار نمی‌گیرد که کارخانه یا صنعتی برای جبران ضرر خود، محصولاتی را تولید کند که به هر نحو سلامت جامعه را به خطر اندازد.

نمونه‌های متعدد

چالش کیفیت در صنایع غذایی با محوریت بر کاهش هزینه‌های تولید و کسب سود بیشتر ایجاد شده و می‌شود. این امر نه‌تنها مختص ایران که در همه کشورهای جهان یک قاعده است. برخی کارخانه‌ها در تهیه محصولات غذایی ممکن است از مواد اولیه بی‌کیفیت یا کم‌کیفیت استفاده کرده یا پا را فراتر بگذارند و موادی به‌کار ببرند که اصولا مواد اولیه ساخت آن محصول غذایی به شمار نمی‌رود. نمونه بارز این موضوع که اخیرا توسط انجمن صنفی مربوطه با تیتر «99 درصد آبلیموهای موجود در بازار تقلبی است» منتشر شد؛ استفاده برخی تولیدکنندگان از کاه(!) برای تولید آبلیموست. به همین ترتیب اخبار ریز و درشتی درباره استفاده از گوشت‌های تاریخ مصرف گذشته یا خمیر مرغ که علاوه بر گوشت خالص مرغ، حاوی امعاء و احشای آن نیز هست، به گوش می‌رسد. در بخش تولید کنسرو و کنسانتره‌ها نیز موارد خاصی وجود دارد که از جمله می‌توان به استفاده از میوه‌های غیرقابل مصرف و بی‌مشتری​ و نیز استفاده از گوشت‌های متفرقه به جای گوشت مرغوب ماهی تن یا گوجه‌فرنگی‌های غیرقابل مصرف یا پوره کدو در تهیه رب گوجه فرنگی اشاره کرد. در بخش آب معدنی نیز فروش آب معمولی تصفیه شده به جای آب واقعا معدنی، یعنی آبی که از چشمه طبیعی گوارا به دست آمده و حاوی املاح معدنی مفید باشد، به چشم می‌خورد و توسط مقامات سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت و سازمان استاندارد مورد توجه و اشاره و اعلام قرار گرفته است. اینچنین است که مورد اخیر درباره وجود روغن پالم در محصولات لبنی، بهانه‌ای بوده و هست که مسائل و چالش‌های کیفی که در زمینه سایر محصولات غذایی تولیدی توسط صنایع غذایی کشور وجود دارد، بررسی شده و با ایجاد حرکت عمومی، دستگاه‌های مسئول و صنایع غذایی در صورت لزوم مجبور به رعایت آن شوند.

چرا اتفاق می‌افتد؟

در ایران نیز مانند دیگر نقاط جهان سازمان‌هایی برای نظارت بر کیفیت محصولات غذایی تولیدی توسط صنایع غذایی وجود دارند. سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت و سازمان ملی استاندارد، دو بازوی اصلی در این خصوص را تشکیل می‌دهند. این سازمان‌ها با اعزام نمایندگان یا بازرسان در خطوط تولید محصولات غذایی بر کیفیت آن نظارت می‌کنند. سازمان استاندارد با در اختیار گرفتن برخی شرکت‌های بخش خصوصی، به طور دوره‌ای از محصولات تولیدی در صنایع غذایی نمونه‌برداری کرده و آن را در آزمایشگاه‌های خود بررسی می‌کند. با این حال سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت نقش مهم‌تری در این زمینه به‌عهده دارد. این سازمان با اعزام نمایندگانی به عنوان «مسئول فنی» بر کیفیت محصولات غذایی تولیدی در خطوط تولید کارخانه‌های صنایع غذایی نظارت می‌کند. وزارت بهداشت این نمایندگان را تائید کرده و‌ آنها موظفند به طور دائمی در محل کارخانه و خطوط تولید حضور داشته و گواهی‌های مربوط به سلامت یا رعایت فرمول‌های مصوب و قانونی در تولید یک محصول غذایی را امضا کنند. علاوه بر این وزارت بهداشت و استاندارد به صورت سرزده و بی‌خبر نیز بازرسان خود را به کارخانه‌های صنایع غذایی روانه کرده و از محصولات نمونه‌برداری می‌کنند. با این حال پرسش بزرگ این است که چرا با این همه ضوابط و مقررات و دستگاه، باز هم خروجی برخی محصولات غذایی تولیدی دارای چالش کیفیت است؟ برای پاسخ به این پرسش، خود فعالان و دست‌اندرکاران صنایع غذایی به اجرای بدو حتی بی‌خاصیت ضوابط و مقررات یاد شده اشاره می‌کنند.

به عنوان مثال در یکی از معروف‌ترین رویه‌های مناسب، مسئولان فنی کارخانه‌های صنایع غذایی و نمایندگان وزارت بهداشت،‌ حقوق خود را از صاحب کارخانه دریافت می‌کنند. روشن است ​ حقوق بگیر​ به خاطر حفظ درآمد و امنیت شغلی خود کمتر حاضر است بر خلاف میل صاحبکارش اقدامی بکند. اینچنین است که عملا سازوکار قانونی از طریق اجرای نامناسب بی‌اثر شده و کار کیفیت‌سنجی به وجدان فرد واگذار می‌شود. البته در این زمینه دورزدن‌های قانونی دیگری هم وجود دارد. مثلا مسئولان فنی حضور مداوم در خطوط تولید ندارند و صرفا برای خالی نبودن عریضه هرازگاهی به کارخانه سر می‌زنند. چرا که همزمان در چند کارخانه مشغول کار هستند و لذا در برابر فروش امضای خود، کیفیت محصول تولیدی را مورد تائید قرار می‌‌دهند. این موضوع درباره ناظران استاندارد نیز کم و بیش وجود دارد. به گفته مسئولان صنفی، علاوه بر این که مراجعه آنان دیر به دیر است، معمولا از راه‌هایی که گاه قابل گفتن و نوشتن نیست، مشکلات احتمالی موجود قابل رفع شدن است. یکی از کارشناسان حتی به این مورد اشاره می‌کند که دیده شده است مسئول فنی کارخانه‌ای حتی در کشور حضور ندارد، اما همچنان به امضا فروشی از طریق راه‌های مختلف مشغول است.

فرهنگی که به آن آشنا نیستیم

البته در این میان همه چیز برگردن صنایع غذایی یا حتی دولت نیست، چرا که این خود ما مردم هستیم که نسبت به اطلاعات مندرج روی کالاهایی که می‌خریم، دقت لازم را نداریم. اینچنین است که در خرید محصولات غذایی، برند و قیمت را بیشتر مورد توجه قرار داده و از کنار سایر اطلاعات می‌گذریم. مثلا به خود زحمت نمی‌دهیم اطلاعات پشت بسته‌بندی محصول را بخوانیم و بدانیم مثلا نکتار آبمیوه نیست، بلکه شبیه آبمیوه است یا آب تصفیه شده، با آب معدنی فرق دارد. اینچنین است که باید امیدوار بود سیستم نظارت بر صنایع غذایی همراه با رشد فرهنگ توجه و حساسیت مردم به آنچه می‌‌خرند و می‌خورند، با هم ارتقا یابد.

تاریخ مصرف‌های ذره‌بینی

یک قوطی رب را در دست گرفته‌اید. به دنبال تاریخ تولید و انقضای آن می‌گردید تا ببینید مهلت تعیین‌ شده برای مصرف آن چقدر است و چه زمانی از آن باقی مانده است. مرتب قوطی را در دست می‌چرخانید، اما چیزی نمی‌یابید. بالاخره روی در قوطی یک نوشته خیلی ریز که در گوشه دایره آن قرار دارد مشاهده می‌شود. برخی افراد با عینکشان به این نوشته توجه می‌کنند و برخی دیگر بسادگی از کنار آن می‌گذرند و شاید با خود می‌گویند چون درقفسه مغازه قراردارد، حتما تاریخ مصرفش درست است و منقضی نشده است! این موضوع نه فقط درباره رب، که بیشتر مواد غذایی بسته‌بندی شده، صدق کرده و مردم با این مشکل ریز اما مهم، دست و پنجه نرم می‌کنند.

شاید که نه حتما، شما هم با این موضوع برخورد داشتید که برای خرید کالایی قصد داشته باشید به تاریخ مصرف آن توجه کنید. بی شک با نگاه اول نمی‌توانید محل درج آن را پیدا کنید و لذا زمانی از خرید خود را باید به این موضوع اختصاص دهید و البته شاید هم موفق نشوید!

بعد از این‌که نوشته تاریخ انقضا را مشاهده می‌کنید، می‌بینید آنقدر ریز و کوچک نوشته شده که بسختی خوانده می‌شود. این در حالی است که برند محصول به صورت بزرگ و برجسته دیده می‌شود. حتی توضیحات مربوط به مواد تشکیل‌دهنده ماده غذایی هم خیلی ریز در بسته‌بندی درج شده، اما باز آن جای مشخصی داردو بسادگی قابل دیدن است. اما این موضوع درباره تاریخ مصرف صدق نمی‌کند. چراکه این تاریخ‌های حیاتی را هر جایی که شد، با ریزترین شکل ممکن درج می‌کنند و به این ترتیب، دسترسی مصرف‌کننده به یکی از اصلی‌ترین حقوقش را دشوار می‌سازد.

سیدعلی دوستی موسوی / گروه اقتصاد