عقل، ​بزرگ‌ترین نیاز روز جهان اسلام

وضع کنونی جهان اسلام و ظهور جریان‌های تکفیری ـ که به جای توجه به مشکل دشمن مشترک مسلمین و جنایت‌های آن در غزه، با فهم غیرعقلانی، خود به عامل جنایت علیه مسلمانان و بلای جان جهان اسلام مبدل شده‌اند ـ از جمله مسائل مورد توجه سخنرانان این همایش بود و یکی از راه‌حل‌های خروج از این وضع توجه به جریان حکمی و عقلانی اسلامی ـ که ابن‌سینا یکی از سرآمدان آن است ـ دانسته شد. در اینجا گزیده‌ای از سه سخنرانی این همایش را با هم می‌خوانیم؛ سخنرانی‌ دکتر محمود یوسف ثانی (استاد فلسفه) و غلامرضا اعوانی (رئیس انجمن حکمت و فلسفه).

محمود یوسف ثانی: بوعلی اهل تعاون علمی بود

این که ابن‌سینا شاگرد و استاد نداشته به تعبیری درباره بزرگان ما صحت دارد، اما از سوی دیگر افراد بزرگی هم اطراف شیخ بودند که همه اهل علم و فکر بودند و بوعلی برای آنها ارزش قائل بود. همکاری در مباحث پژوهشی و علمی برای دریافت حقیقت را نخستین بار در سخنان ابن‌سینا دیدم. ابن‌سینا در مقام تحقیق و پژوهش به کار جمعی اهمیت می‌دهد. حلقه اطرافیان ابن‌سینا تعداد افرادی اهل فکر و اندیشه و شاگردان مبرز بودند. افراد بزرگی هم اطراف ابن‌سینا بودند که اهل علم و فکر و نظر بودند و ابن‌سینا برای آنها ارزش قائل بود.

توصیه به این که افکار خود را به اهل نظر عرضه کنید در کلام شیخ بصراحت ذکر شده و او تصریح می‌کند وقتی درباره مبحثی اندیشه می‌کنیم بعد از آن حاصل را به اهل نظر عرضه کنیم و ببینیم آنها درباره این مساله چه رایی دارند.

اگر عقلانیت متفاوت از عقل و عقل یک قوه نفسانی است در حالی که عقلانیت یک استراتژی بهینه‌سازی است می‌توان از عقلانیت به‌مثابه یک روش نیز سخن گفت. به این معنا عقلانیت سینوی نیز ممیزاتی دارد که با جستجو در آثار او می‌توان آنها را بازشناخت. یکی از آثار شیخ که در این زمینه اهمیت خاص دارد کتاب المباحثات است که به دلیل ساختار خاص آن طرح مسائل مربوط به عقلانیت به‌مثابه روش در آن مجال ظهور بیشتری یافته است.

از دیگر شاخصه‌های عقلانیت در کلام شیخ‌الرئیس را می‌توان میدان ندادن به احساسات در مباحثات علمی، توجه به محدودیت دانش بشری و این‌که وقوف به حقایق اشیا و امور در توانایی آدمی نیست، نپرداختن به اموری که ظاهری عالمانه دارند و در واقع بی‌ارزشند و توجه به تناسب دلیل و مدعا و... دانست.

نجفقلی حبیبی: ابن‌سینا بر کیان خانواده توجه دارد

بوعلی می‌گوید باید کوشش کنیم خانواده‌ای که شکل می‌گیرد، پایدار باشد و به هیچ وجه نباید اجازه پاشیده شدن این خانواده را داد. ابن‌سینا خانواده را به یک چادر بزرگ تعبیر کرده است. ابن‌سینا اواخر الهیات شفا در بحث نبوت، امامت، سیاست و خانواده این نوع مباحث را مطرح کرد. زندگی انسان اجتماعی است، اما چرا اجتماعی است؟ برخی می‌گویند مدنی بودن زندگی انسان طبیعی است، یعنی انسان طبیعتا و فطرتا اجتماعی است اما ابن‌سینا معتقد است انسان طبیعتا اجتماعی نیست، بلکه به خاطر نیاز زندگی اجتماعی اختیار کرده است. تا آنجا که بررسی کردم مرحوم علامه طباطبایی نیز اعتقاد دارند که انسان‌ها چون نیاز دارند دور هم جمع می‌شوند.​ابن‌سینا از جمله مهم‌ترین عبادت‌ها را نماز و روزه می‌داند و می‌گوید اینها ذکر هستند که اگر نباشد همه چیز فراموش می‌شود، خواص با این یادآوری به تهذیب نفس و اخلاص می‌رسند، برخی عبارت‌ها با وجود این‌که برای قربت الی‌الله است، اما گونه‌ای مباحث دنیوی هم در آن هست، نظیر حج و جهاد.

اما درباره مباحث جامعه و خانواده به تعبیر بوعلی، کل جامعه سه گروه هستند که نخست شعرا، دانشمندان، فضلا و اهل فکر جزو مدبران هستند، گروه دوم فعالان اقتصادی (کسانی که کار تولیدی می‌کنند) و گروه سوم نظامیان هستند و هر یک از این گروه‌ها سلسله مراتب تهیه می‌کنند و هیچ‌کس در این سیستم رها نیست. ابن‌سینا می‌گوید بیکاری را باید حرام کنند و هر کس در جای خود، کار و سود باید داشته باشد.

غلامرضا اعوانی: امروز در اسلام با کمبود عقل روبه‌رو هستیم

آثار ابن‌سینا امروزه در دانشگاه‌های مطرح دنیا تدریس می‌شود، اما در ایران هنوز به صورت علمی ترجمه نشده و جای خالی آن در دانشگاه‌ها بوضوح قابل مشاهده است. ایران باید در این زمینه اقداماتی انجام دهد و برای چاپ مجدد این کتاب‌ها به زبان فارسی برنامه‌ای داشته باشد، چرا که جای تدریس این کتاب در دانشگاه‌های ایران بسیار خالی است.

بوعلی‌سینا نمونه بزرگ انسان‌های شایسته و والاست. عظمت حکیم ابوعلی‌سینا از شهرت او بالاتر است و ابن‌سینا تاثیرگذارترین شخصیت در علم و فلسفه شرق و اسلام است. ابن‌سینا تنها کسی است که توانسته علم را با فلسفه ادغام کند. او هم فیلسوف بسیار بزرگ و هم طبیب بسیار توانایی بوده و برخلاف تمام بزرگان که در یک زمینه درخشیدند، بوعلی‌سینا از همه نظر عظمت خود را نشان داده است.

در جهان اسلام طب سنتی به اسم بوعلی‌سینا شناخته شده و نکته بسیار مهم این‌که اولین کتابی که پس از ظهور صنعت چاپ بعد از انجیل منتشر شد، کتاب قانون بوعلی‌سینا بوده و طی ده سال نخست، این کتاب پنج بار تجدید چاپ شد.

کتاب شفای بوعلی‌سینا از کتاب‌های تدریس شده در قرون وسطی در شرق بوده است و همچنین در کتاب کتراگینس یک بار اسم بوعلی‌سینا آمده‌ است. امروز در جهان اسلام با کمبود عقل روبه‌رو هستیم و بوضوح در همه زمینه‌ها کمبود عقل را مشاهده می‌کنیم، نبود عقل در اعتقادات و گرایش‌ها به بی‌عقلی در امور فراوان قابل مشاهده است و این در حالی است که غرب سنت عقلانی را مرهون سنت عقلانی اسلامی و ابن سینا است.

حلقه محکمی که ابن‌سینا از فلسفه ایجاد کرده، ناگسستنی است. این حلقه پایه‌ای بسیار محکم دارد و کسی نتوانسته و نمی‌تواند ستون‌های آن را ریشه‌کن کند.

آثار فاخر و ارزشمند بوعلی‌سینا هنوز به طور تخصصی ترجمه نشده و این ترجمه‌های موجود علمی نبوده، برای تدریس در دانشگاه‌ها مناسب نیست. این کتاب باید ترجمه شود، زیرا حکمت بوعلی‌سینا باید در تمام دانشگاه‌ها تدریس شود.

بنده ابن‌سینا را تأثیرگذارترین شخصیت علمی و فلسفه در تمام شرق و عالم اسلام می‌دانم و کمتر فیلسوف و صاحب‌نظری به پای او در گستره جهانی می‌رسد.

از کلام رسول الله(ص) آشکار است که اگر علم در ثریا بود، مردمانی از فارس به آن دست می‌یافتند، ابن‌خلدون این مبحث را در حوزه فلسفه بررسی کرده و می‌گوید حتی در زمان ما چنین چیزی دیده می‌شود. چه‌اندازه ادراک ما از ابن‌سینا تاکنون درست بوده است؟ عظمت او از شهرتش خیلی بیشتر است. در صورتی که مسائل او را بهتر بشناسیم، به این امر دست می‌یابیم. بنده جایی گفتم که او تأثیرگذارترین شخصیت علمی و فلسفی در تمام شرق و عالم اسلام بوده و نفر اول بدون شک در تأثیرگذاری شرق و غرب «ابن‌سینا» بوده است.