حفاظت از دلفین‌های خلیج​فارس زیر​ذره‌بین

به عنوان مثال حضور یک جمعیت از دلفین‌های سالم و شاداب در آب‌های خلیج فارس می‌تواند به معنای سلامت این اکوسیستم باشد یا برعکس. یک اکوسیستم سالم نه‌تنها آبزیان بلکه حتی انسان‌ها را نیز متاثر خواهد کرد . یک اکوسیستم سالم از نظر اقتصادی نیز بازدهی بیشتری دارد لذا توجه به وضعیت سلامت زیست‌مندان بخصوص در راس هرم غذایی از ضروریات است. هنوز اطلاعات کافی درباره وضعیت دلفین‌های آب‌های ساحلی ایران در دست نیست، اما خوشبختانه به تازگی گروهی​ از متخصصان ایرانی در این زمینه فعالیت‌هایی را آغاز کرده‌اند. این در حالی است که سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس ازجمله امارات متحده عربی و عمان نیز به طور متمرکز و پیوسته چند سالی است که تحقیقات دامنه داری را در این خصوص در دستور کار قرار داده‌اند.

پروژه مطالعاتی و حفاظت از دلفین‌ها در کشور امارات

پروژه دلفین‌های امارات متحده عربی نوعی اقدام پیشگامانه غیرانتفاعی است که هدف آن تحقیق درباره جمعیت‌های مختلف دلفین‌ها در خلیج فارس و به طور مشخص سواحل کشور امارات است. مطالعات جمعیتی نه‌تنها می‌تواند متضمن تهیه اطلاعات علمی باشد بلکه در عین حال امکان حفاظت بهینه از گونه‌های محلی را نیز مهیا می‌کند. پروژه دلفین‌های امارات هم‌اکنون به سرپرستی دکتر آدا ناتولی، متخصص مطالعات ژنتیکی در دست اجراست. ناتولی که فارغ‌التحصیل دانشگاه دورهام انگلستان است، سابقه تحقیقات گسترده روی مکانیسم‌های تکاملی ساختارهای ژنتیکی جمعیتی را نیز در رزومه کاری خود دارد. تحقیقات وی در زمینه اکولوژی مولکولی دلفین‌های بینی‌بطری و دلفین‌های معمولی که هر دو از گونه‌های اجتماعی و بازیگوش خلیج فارس هستند، می‌تواند کمک ارزنده‌ای در راه شناخت و البته حفاظت از این پستانداران آبزی داشته باشد. ناتولی​ بر اصل و تکنیک مقایسه‌ای ساختارهای مختلف جمعیتی تاکید دارد و در این راستا تلاش کرده تا جمعیت‌های محلی مورد مطالعه خود را براساس یک مقیاس جهانی با دیگر ساختارهای جمعیتی ازجمله در دریای مدیترانه و جنوب آفریقا مورد مقایسه قرار دهد. این پروژه به نوعی نشات گرفته از پیش‌زمینه علمی تحقیقاتی وی و ​ درک این واقعیت بود که اطلاعات بسیار ناچیزی درباره دلفین‌ها و نهنگ‌های خلیج فارس و طبیعتا آب‌های ساحلی کشور امارات وجود دارد. در واقع می‌توان این طور گفت که تاکنون هیچ مطالعه اختصاصی روی دلفین‌های ساحلی نه‌تنها در امارات بلکه حتی در بسیاری دیگر از کشورهای حاشیه خلیج فارس انجام نشده که بتوان براساس آن موقعیت این پستانداران آبزی را ارزیابی کرد. باید در نظر داشت که با توجه به تغییرات چشمگیری که محدوده‌های ساحلی در دهه‌های گذشته تجربه کرده‌اند، ضرورت جمع‌آوری اطلاعات با زیربنای علمی از وضعیت گونه‌های محلی به خوبی احساس می‌شود چراکه براساس این اطلاعات نه‌تنها می‌توان گونه‌های محلی بلکه حتی تمام محیط زیست دریایی این محدوده خاص جغرافیایی را تحت پوشش صحیح حفاظتی قرار داد. مجموع این ملاحظات ناتولی را بر آن داشت تا مراحل اجرایی این پروژه پیشگامانه را با همکاری تیم تخصصی دنبال کند. طی این پروژه نه‌تنها تلاش شد تا اطلاعات علمی از یک منطقه جغرافیایی کوچک ثبت شود بلکه مردم محلی امارات و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس را درباره اهمیت این آبزیان آموزش دادند. ناتولی درباره تاثیر حذف ناگهانی برخی از گونه‌ها از پهنه آبی خلیج فارس می‌گوید: «اگر اطلاعاتی در دست نباشد، آنگاه گونه‌ها می‌توانند براحتی و بدون این که توجه کسی جلب شود ناگهان ناپدید شوند. دلفین‌ها به همان اندازه که حیوانات شاخصی محسوب می‌شوند، نقش‌های دیگری را هم در محیط ایفا می‌کنند. مهم‌ترین نقش آنها این است که به عنوان شاخص اکولوژیکی سلامت محیط زیست دریایی شناخته می‌شوند. در نتیجه مطالعه روی جمعیت دلفین‌ها نشانگر موقعیت اکوسیستم آبی و حفاظت از آنها به معنای حفاظت بی‌واسطه از تمام گونه‌های شناخته و ناشناخته‌ای است که در ذیل تراز تغذیه‌ای آنها هستند و در این محیط، زیست می‌کنند.»

دستاوردهای پروژه تحقیقاتی

پروژه دلفین‌های امارات در حدود یک سال و اندی است که آغاز به کار کرده است. وب‌سایت تخصصی این پروژه تنها در حدود 18 ماه است که راه‌اندازی شده و در مقابل شش ماه نیز صرف مطالعات تحقیقاتی شده است. به همین دلیل هنوز نتیجه‌گیری در مورد دستاوردهای این پروژه شاید کمی زود باشد چرا که پروژه هنوز در مراحل آغازین کار است. دکتر ناتولی، مدیر این پروژه دستاورد مهمی را برای آن ذکر می‌کند؛ همکاری و آگاهسازی عمومی. این پروژه ثابت کرده که مردم عملا می‌توانند در عرصه حفاظت از موجودات آبزی تغییر ایجاد کنند. به گفته ناتولی مردم محلی و حتی گردشگران تاکنون توانسته‌اند اطلاعات ذی‌قیمتی از محل حضور جمعیت‌های مختلف ارائه دهند که از نظر علمی بسیار ارزشمند است. پروسه کار به این صورت بوده که تیم تحقیقاتی این اطلاعات پایه را جمع‌بندی کرده و سپس آنها را دسترس عموم قرار می‌دهد. این کار از این نظر اهمیت دارد که آگاهی ذی‌نفعان و مردم محلی را ارتقا می‌بخشد. دستاورد دیگر این پروژه را باید از بعد تحقیقاتی بررسی کرد. تیم تحقیقاتی توانسته طی شش ماه و از طریق پایش‌های مستمر حضور سه گونه از دلفین‌ها را در آب‌های ساحلی دبی تائید کند. این سه گونه عبارتند از دلفین‌های بینی‌بطری ایندوپاسیفیک، دلفین گوژپشت و پورپویز بدون باله. تائید حضور پورپویز بدون باله بدون تردید یک دستاورد مهم برای این پروژه تلقی می‌شود چرا که این گونه در حال حاضر در رده آسیب‌پذیر فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی قرار دارد. ناتولی می‌گوید: «تیم ما به شش ماه تحقیقاتی دیگر نیاز دارد تا بتوان نحوه استفاده دلفین‌ها از آب‌های این منطقه را بهتر درک و جمعیت‌های محلی را نیز تا حد امکان بیشتر شناسایی کرد.»

ارزیابی کلی از وضعیت راسته نهنگ‌ها در خلیج فارس

راسته نهنگ‌ها شامل دو زیرراسته به‌نام نهنگ‌های بدون دندان (بالن‌دار) و نهنگ‌های بادندان است. از نهنگ‌های بدون دندان یک خانواده به نام وال‌ها و از نهنگ‌های بادندان دو خانواده به نام دلفین‌ها و پورپویزها در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شده که مجموعا تعداد 11 گونه را شامل می‌شوند. ناتولی ارزیابی وضعیت راسته نهنگ‌ها در خلیج فارس را بدون داده کافی کاری بسیار سخت می‌داند، اما در عین حال معتقد است: «تجربه به من نشان می‌دهد که خلیج فارس، اکوسیستمی بسیار جالب توجه است. از نظر سنی خلیج فارس قابل مقایسه با دریای سیاه است. دریای سیاه از نظر جمعیت دلفین‌هایی که در آن زیست می‌کنند، تمایزات آشکار و حداکثری را چه از نقطه نظر مورفولوژیکی و چه حتی از نظر سطح ژنتیکی نشان می‌دهد. تفاوت‌ها در حد و اندازه‌ای است که می‌توان آنها را به عنوان زیرگونه در نظر گرفت، اما در حال حاضر داده کافی از خلیج فارس در اختیار نداریم که بتوانیم چنین ارزیابی‌هایی انجام دهیم، اما من به شخصه تعجب نخواهم کرد اگر جمعیت دلفین‌های محلی این محدوده با جمعیت همسایگان اقیانوس هند متفاوت باشد.» ارزیابی ساختار جمعیتی دلفین‌های خلیج فارس و مقایسه آن با نمونه‌ها و داده‌های دیگر مناطق کاری بسیار جالب توجه خواهد بود که احتمالا در آینده دنبال خواهد شد.

وضعیت جمعیتی برخی از گونه‌ها در سواحل ایران

پستانداران آبزی آب‌های خلیج فارس و دریای عمان تاکنون شامل هفت گونه دلفین (دلفین ریسو، دلفین بینی‌بطری اقیانوس هند ـ آرام، دلفین چرخنده، دلفین نواری، دلفین دندان ناصاف، دلفین گوژپشت اقیانوس هند ـ آرام، دلفین معمولی پوزه بلند) وپنج​گونه نهنگ (نهنگ گوژپشت، نهنگ براید و نهنگ باله‌ای، نهنگ اسپرم و نهنگ قاتل کاذب یا کوتوله) بوده که البته تنها یک بار نهنگ آبی در ساحل کشور کویت مشاهده شده و در کل خلیج فارس و دریای عمان شش​گونه نهنگ اعلام شده است. علاوه بر اینها یک گونه پورپویز (پورپویز بی‌باله) و همچنین گاودریایی نیز برای ایران گزارش شده است. مهندس نازنین محسنیان یکی از اعضای انجمن طرح سرزمین و دست‌اندرکار پروژه «شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی در آب‌های ایران» در این زمینه می‌گوید که در خلال پروژه امداد و نجات پستانداران دریایی، یک مورد به گل نشستن یازده تایی در خور مرکزی جاسک اتفاق افتاد که همگی ماده بوده‌اند و از بین آنها یک مورد توسط کارشناسان نجات داده و مجدد رهاسازی شد. یک مورد دیگر در بندرعباس اتفاق افتاد که بخش امداد و نجات دریایی آتش‌نشانی به رهاسازی‌اش کمک کرد. جالب است که آن مورد نیز اولین رکورد از دلفین‌های دندان ناصاف خلیج فارس بوده است. با این وجود به نقل از محسنیان هنوز درباره گونه‌ها و پراکنش آنها اطلاعات دقیقی در دست نیست. علاوه بر این بیشترین آمار به گل نشستن‌ها را تاکنون برای دلفین بینی‌بطری، گوژپشت و پورپویزها ثبت کرده‌اند. دکتر ناتولی از امکان همکاری با متخصصان ایرانی بشدت استقبال کرده و گفت: «من باور دارم که ارتباط و همکاری راه رسیدن به موفقیت و دستاوردهای بزرگ است. در نتیجه نه‌تنها از تبادل نظر استقبال خواهم کرد بلکه حتی بسیار خوشحال خواهم شد که بتوانیم با همکاری یکدیگر پروژه پیشگامانه دیگری را داشته باشیم و براساس آن اطلاعات و آگاهی درباره نهنگ‌ها و گونه‌ها مختلف این منطقه را ارتقا بخشیم.»

نقش مردم در پروژه‌های حفاظتی و مشارکتی

راه‌های مختلفی برای مشارکت مردم در پروژه‌های حفاظت از حیات وحش وجود دارد. در پروژه حفاظت از دلفین‌های امارات شرایطی فراهم شده که مردم عادی می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت رسمی پروژه در جمع‌آوری اطلاعات اولیه محققان را یاری رسانند. ناتولی در تشریح این مساله گفت: «امروزه دیگر با کمک فناوری‌های آسان و ارزان قیمتی نظیر تلفن‌های موبایل زمینه آنچه که از آن تحت عنوان ​علم شهروندی​ یاد می‌شود، فراهم شده است. این مساله به راستی توانسته جمع‌آوری اطلاعات پایه از گونه‌های مختلف را دستخوش تغییر کند. در پروژه دلفین‌های امارات نیز تلاش شد تا از چنین پتانسیل‌هایی تا حد امکان استفاده شود.» علم شهروندی در واقع به پروژه‌ها و تحقیقات علمی اشاره دارد که کل یا بخشی از اطلاعات آنها توسط محققان غیرحرفه‌ای و حتی آماتور تهیه می‌شود، اما این مساله به هیچ وجه نقطه ضعف پروژه نیست بلکه به واقع نقطه قوت آن در ارائه هرچه بیشتر داده‌های آماری است. پروژه دلفین‌های امارات نیز بر همین اساس بخشی تحت عنوان «گزارش یک رصد» را راه‌اندازی کرد. تاکنون بیشتر از 186 محل مختلف از رصد دلفین‌ها در آب‌های ساحلی امارات و حتی کشورهای همسایه در این بخش ثبت شده. این داده‌ها به صورت مجانی و از طریق بخش «نقشه رصدهای پروژه» برای عموم قابل دسترسی است. چنین داده‌های شهروند محوری بخصوص در زمانی که هیچ اطلاعات دیگری در دسترس نیست، می‌تواند برای محققان نقشی بسیار حیاتی و تعیین‌کننده‌ داشته باشد. ناتولی افزود: «با شروع پروژه، ارسال عکس‌های مختلف نیز از جانب مردم عادی شروع شد و این مساله به نوعی همزمان با تهیه کاتالوگ آموزشی شناسایی گونه‌ها بود. اکنون دیگر این امکان نه‌تنها برای عموم مردم فراهم شده که گونه‌ها را از یکدیگر تشخیص دهند بلکه حتی ما نیز به عنوان محقق راحت‌تر می‌توانیم نحوه جابه‌جایی‌های انفرادی دلفین‌ها را مورد مطالعه قرار دهیم. بدون اغراق می‌گویم که اطلاعات هر شخص می‌تواند بسیار مفید باشد. ما حتی شرایطی را فراهم کرده‌ایم که علاقه‌مندان بتوانند به صورت داوطلبانه در طرح‌های ما مشارکت داشته باشند.»

رابطه تنگاتنگ دلفین‌ها و ماهی‌ها

اصولا حضور ماهی‌ها و دلفین‌ها به نوعی به یکدیگر مربوط است. اگر در منطقه‌ای یک جمعیت سالم از دلفین‌ها وجود داشته باشد، این به آن معنی است که ماهی‌ها نیز در آن منطقه وضعیت سالم و خوبی دارند و طبیعتا ماهیگیران نیز به همان نقاط گرایش پیدا می‌کنند. این رابطه متقابل را می‌توان در دیدگاه ماهیگیران جنوب کشور ما نیز به خوبی جستجو کرد، چنانچه اغلب آنها دلفین‌ها را برکت صید می‌دانند. صید ناخواسته مشکلی است که بیشتر کشورها با آثار مخرب آن دست به گریبان هستند. ناتولی می‌گوید که در امارات هنوز هیچ آمار دقیقی از میزان صید ناخواسته دلفین‌ها وجود ندارد و پروژه دلفین‌های امارات بنا دارد تا این مساله را نیز به نوعی طی ماه‌های آینده پیگیری کند.

ناتولی در خاتمه می‌گوید: «هر منبع طبیعی بخشی از میراث جوامع محسوب می‌شود. کشورهای حاشیه خلیج فارس همگی سنت‌ها و عاداتی دارند که به واسطه سال‌ها همزیستی در کنار دریا شکل گرفته است. از نظر من این وظیفه همه ماست که حداکثر تلاش خود برای حفاظت از حیات آبی را انجام دهیم و به نسل بعد اجازه دهیم که همچون ما از دیدن صحنه‌های زیبای جست و خیز آزاد دلفین‌ها در زیستگاه‌های طبیعی و نه در پارک‌های آبی لذت ببرند.» ناتولی از انجام هر گونه همکاری تحقیقاتی در این زمینه نیز استقبال می‌کند و می‌گوید که اجرای چنین طرح‌هایی منفعت همگانی دارد. درست است که دلفین‌ها امروز در خلیج​فارس هستند، اما نیازمند شناخت و حفاظت بیشتر هستند. آیا اصلا می‌توان خلیج فارس را در 50 سال آینده بدون حضور آنها تصور کرد؟»

آیا دلفین‌ها می‌توانند خطرناک باشند؟

شاید در قایق‌های تفریحی ازجمله آنهایی که مسیر بین جزیره قشم و هنگام یا حتی اطراف جنگل‌های حرا را به گردشگران نشان می‌دهند، دیده باشید که برخی از افراد به محض دیدن دلفین‌ها دست در آب می‌برند و سعی می‌کنند تا به نوعی توجه دلفین‌ها را جلب کنند، اما واقعیت این است که دلفین‌ها همیشه آن طور که شما در پارک‌های آبی یا فیلم‌ها می‌بینید، نیستند.

اغلب مردم نمی‌دانند که دلفین‌ها می‌توانند خطرناک باشند. ناتولی می‌گوید: «رسانه‌های جمعی همیشه دلفین‌ها را به صورت حیواناتی با رفتار دوستانه و صورت‌های بشاش به تصویر کشیده‌اند. درست است که دلفین‌ها چنین خصلت‌های بی‌نظیری دارند، اما آنهایی که در حیات وحش زیست می‌کنند، می‌توانند برای انسان‌ها خطرناک ​ باشند چراکه به هر حال دلفین‌ها حیواناتی وحشی هستند. هیچ گاه شنا کردن با دلفین‌ها را توصیه نمی‌کنم. تصور کنید که یک دلفین به طور متوسط حدود 250 کیلوگرم وزن دارد. این حیوان گوشتخوار است و​ دندان‌های زیادی هم دارد. حال خودتان حدس بزنید که آیا عاقلانه است که با دست زدن در آب بخواهید توجه آنها را به خودتان جلب کنید؟»

فرناز حیدری / جام جم