شاید قدیمی ترین رساله عملیه چاپی!

سه چهار سال پیش دوستم آقای مهریزی مقاله ای با عنوان «درآمدی بر رساله عملیه نویسی فارسی با تأکید بر نخبه مرحوم کلباسی (1180 ـ 1261) نوشت که در حال حاضر با همین عنوان می توانید آن را در سایت کتابخانه مجلس بخوانید. در آنجا با سیر رساله نویسی های فقهی آشنا خواهید شد.
در زمینه تاریخ فقه، یکی از بهترین آثار در باره فقه شیعه، کتابی است با همین نام از دوست دانشمند جناب آقای دکتر حسین مدرسی که سالها پیش به فارسی درآمد. طبعا کتابهای فقهی که بعدا شناخته شده می تواند به آن افزوده شود. مقدمه کتاب که با عنوان درآمدی بر فقه شیعه چاپ شد، بسیار عالی بود.
در میان رساله های فقهی دوره صفوی معمولا از «جامع عباسی» شیخ بهایی یاد می شود، اما بعد از آن و شاید حتی قبل از آن آثار فقهی متعددی نوشته شد.
در دوره قاجار این حرکت با شتاب بیشتری دنبال شد و نخبه مرحوم کلباسی که زمانی در حکم عروة الوثقی مرحوم سید محمد کاظم یزدی بود، در سال 1246 ق چاپ شد. من آن چاپ را ندیده ام که با حروف سربی بوده یا سنگی اما می دانم که طی آن دو سه دهه، معمولا کتابها به صورت سربی چاپ می شد.
گفتنی است که بسیاری از علما ـ از جمله شیخ انصاری ـ با حاشیه زدن بر نخبه مرحوم کلباسی، اجتهاد خود را تثبیت کرده و زمینه نوشتن رساله را فراهم کردند. فهرست آن حواشی را آقای مهریزی در مقاله یاد شده آورده است.
در این دوره، یکی از چهره های بسیار معروف فقهی و علمی و همین طور سیاسی، مرحوم سید محمد باقر شفتی (م1260ق) است که در اصفهان قدرت و نفوذ فوق العاده ای داشت و مسجد سید اصفهان از یادگارهای اوست. رساله های فراوان رجالی و فقهی از وی برجای مانده است.

او هم رساله عملیه داشت (با عنوان تحفه الابرار) و هم پاسخ به سوالات فقهی که این دومی مورد بحث ماست. کتابی است مفصل و در شمار نخستین کتابهای چاپ شده در ایران با حروف سربی است.
زمانی که نخستین قرآن چاپی سربی ایران را روی سی دی آماده کرده و منتشر کردیم، مقدمه ای نوشتم و آن جا عرض کردم که بین سالهای 1233 تا 1269 ق تعداد 23 کتاب در ایران چاپ شد که 19 عنوان آن دینی بود. در سال 1241 ق حیات القلوب مجلسی با حروف سربی چاپ شد و قرآن همراه با اعراب و دو رنگ در سال 1242 ق منتشر گردید.
اما رساله سوال و جواب های فقهی مرحوم شفتی، در سال 1248 چاپ شده و مقدمه ای دارد که بخشی از آن در کتابهای چاپی دیگر هست و قسمت آخر آن مقدمه معمولا اشاره به کتاب مورد نظر دارد که این مقدمه برای آن نوشته شده است.
در این مقدمه از فتحعلی شاه ستایش شده و از تلاش های منوچهر خان گرجی که سهم قابل توجهی در صنعت چاپ در ایران دارد، یاد شده و در پایان گفته شده است که «امور کاری جناب استادی میرزا زین العابدین تبریزی که در محروسه ایران مبدع این فن است به سعی و دست رنج اقل خلق الله عبدالرزاق اصفهانی کتبی که اکثر مردم از آن منتفع گردند مطبوع آمد. امید که در نظر ارباب دانش مطبوع آید از آن جمله کتاب سوال و و جواب که مشتمل بر چند کتاتبست که به مرور دهور اغلب مردمان از بلاد نزدیک و دور از سرکار جناب شامخ الالقاب .... السید محمد باقر اطال الله بقائه سوال نموده اند و آن جناب، جواب هر یک را بیان فرموده اند مطبوع می شود امید که مسائل آنها معمول به جمیع مردمان گردیده که ماجور و مثاب باشند بالنبی و آله الامجاد فی شهر صر المظفر ختم بالخیر و الظفر فی 1248». البته تاریخ پایان کتاب که تایپ و تصحیح را نشان می دهد سال 1247 قمری (1210 شمسی و 1831 میلادی) است. کتاب 163 صفحه است و وعده داده شده که مجلد دیگری هم خواهد داشت.
جدای از آن که این چاپ سربی است که متاسفانه در ایران ادامه نیافت، صفحه بندی آن از این جهت جالب است که هر بابی به صفحه جدیدی منتقل شده است. به عبارت دیگر مطلب باب فقهی قبلی هر کجا تمام شده، و ولو باقی صفحه سفید باشد، دیگر حروف چینی ادامه نیافته و باب جدید در صفحه بعدی آمده است.
نکته جالب دیگر این که کلمه «سوال» و «جواب» قرمز چاپ شده و این برای چاپی در آن سال جالب است. با این حال، نمونه قرآن چاپی که با اعراب و رنگی است از این هم شگفت تر است.
نخستین صفحات با بحث تقلید آغاز شده با این که در بالای آن نوشته شده «المقدمه فی الاصول» در آنجا فتوای وی این است که باقی ماندن بر تقلید میت جایز نیست و عدول از آن لازم است. اما بعد از آن بحثی در باره معاد مطرح شده است همین طور در باره نبوت بحث خوبی دارد. به نظر می رسد این قسمت جالب است اگر باز نشر شود. بنده خبر ندارم چنین شده است یا خیر.
بحث طهارت که البته منظم نیست و همان طور که گفته شد در پاسخ به سوالات است به عنوان دومین بحث کتاب آغاز شده و به پرسشها پاسخ داده شده است.
توجه داریم که کتابهای سوال و جواب از این جهت که گاه مشتمل بر برخی از مباحث اجتماعی و تمدنی هستند و اشاراتی به وضعیت جاری در جامعه دارند، جالب هستند. این اثر هم خالی از این فواید نیست.
بخش هایی از کتاب عربی و استدلالی شده و برخی نیز حالت فتوایی دارد و به نظر می رسد نویسنده، سعی کرده اگر در جایی رساله به خصوصی در مبحثی داشته عینا در این کتاب بگذارد.

به هر حال این کتاب هم تاریخ چاپ است و هم تاریخ فقه و هم تاریخ رساله نویسی. علاوه بر این از لحاظ محتوایی آماده است تا موضوع یک پژوهش جانبی در باره تاریخ اجتماعی آن دوره است.

منبع: مقاله رسول جعفریان،​ سایت کتابخانه تخصصی ایران و اسلام