پیام‌هایی که دیر شنیده شد

در کنار انتقاد از دستگاه‌های دیگر رژیم، امام از رسانه‌های این رژیم هم انتقاد و تاکید می کنند آنها وظیفه خود را به‌درستی انجام نمی‌دهند. از نظر رهبر انقلاب اسلامی ایران؛ یک رسانه چه کارکردی داشته است؟ اساسا او و دیگر انقلابیون ایرانی از چه رسانه‌هایی و به چه ترتیبی استفاده کردند که توانستند کمی بعد از ایراد این سخنان، رژیم پهلوی را از بین ببرند؟

مسجد، منبر، هیات، جلسات قرآن و دعای هفتگی، جلسات سخنرانی اندیشمندان، تظاهرات و راهپیمایی، برخی مهمانی‌های خانوادگی، برخی رادیوها، نوار صوتی، اعلامیه، دیوار نوشت و کتاب. اینها تقریبا عنوان همه رسانه‌هایی است که انقلابیون سال 1357 آن را در اختیار داشتند. هر چند در نگاه اول با طیف وسیعی از رسانه‌ها روبه‌رو هستیم؛ در نگاه ثانویه متوجه برخی اشتراکات در میان این رسانه‌ها می‌شویم.

کارکرد مهم مذهب

نخستین نکته این است که مذهب به عنوان یک ویژگی بنیادین در جامعه ایرانی بخصوص در دوران انقلاب اسلامی، نقشی اساسی در رسانه‌های موثر در این تحول بزرگ را ایفا می‌کند؛ رسانه‌هایی چون مسجد و منبر به‌طور ذاتی دینی هستند و انگیزه برخی جلسات سخنرانی و حتی برخی تجمعات بزرگ چون عید فطر و عاشورا، وقایع مذهبی بوده است. مذهب همچنین درونمایه بسیاری از کتاب‌ها و دیوارنوشت‌ها هم بوده است و چون حکومت پهلوی خود را حکومتی غیردینی معرفی می‌کرد یا در حالت بدتر، مخالفان آن را حکومتی ضددینی می‌دانستند کوچک‌ترین محتوای مذهبی به عنوان یک محتوای رسانه‌ای علیه حکومت مطرح می‌شد. نمونه بارز این مساله شبیه‌سازی شاه به یزید در جریان تظاهرات‌ و نیز تجمعات ماه محرم بوده است. در این میان نباید از نقش بارز روحانیون به مثابه صاحبان بیشتر این رسانه‌های مذهبی گذشت؛ روحانیونی که تلاش می‌کردند با تزریق شعور مذهبی به مردم، شور انقلابی آنان را افزایش دهند؛ شوری که عمیق باشد و دوام هم داشته باشد. این مساله بخصوص در 14 سال بین قیام 1342 تا شعله‌ور شدن مجدد آتش قیام در سال 1356 دیده شده است. بنابراین، مذهب هم به‌عنوان یک بستر و هم به‌عنوان بخشی از محتوای رسانه‌ای کارکرد ویژه‌ای در سپهر رسانه‌ای انقلاب اسلامی داشته است.

مذهب یک تنظیم‌کننده جدی فعالیت‌های رسانه‌ای هم بوده است. سیدمحمود دعایی می‌گوید در روزهایی که رادیو نهضت در عراق را مدیریت و اجرا می‌کرده است روزی گفتم «شاه مدعی است امام از فئودال‌ها حمایت کرده است و مدعی است که امام خود یک فئودال است، در صورتی که امام یک وجب زمین ندارد. » بعدها امام مرا خواندند و فرمودند: «نه، این‌طور نیست که یک وجب زمین نداشته باشیم. ما در خمین یک قطعه زمین داریم که در اختیار اخوی است. ایشان کشاورزی می کند و درآمدش را بین فامیل و فقرا تقسیم می‌کنند. این که من زمین ندارم خلاف واقع است، شما واقعیت را بگویید.»

انقلاب رسانه‌های سنتی

تا سخن از مذهب شد باید از سنت هم یاد کرد؛ انقلاب اسلامی انقلاب رسانه‌های سنتی بوده است. رسانه‌های سنتی را می‌توان رسانه‌هایی دانست که پیش از انقلاب اطلاعات، وجود داشته و مهم‌ترین ویژگی‌های آن استفاده نکردن از فناوری‌های پیشرفته، سرعت پایین انتقال اطلاعات و مخاطب اندک بوده است.

در شرایط انقلاب به چند دلیل، امکان رو آوردن به رسانه‌های مدرن وجود نداشت و از این رو رسانه‌های سنتی بازیگر جدی میدان بودند. نخست این‌که طبقه انقلابی که بسیاری از آنان مذهبی بودند به رسانه‌های مدرن مثل رادیو و تلویزیون روی خوشی نشان نمی‌دادند و آنها را ابزار گسترش فساد می‌پنداشتند. از سوی دیگر باید در نظر داشت به دلیل نیاز این رسانه‌ها به امکانات پیشرفته و نیز هزینه سنگین آن، رسانه‌های مدرن در اختیار دولت بوده و اتفاقا انحصار شدیدی از نظر شکلی و محتوایی روی آن اعمال می‌شده است. بدیهی است رشد نکردن تکنولوژی هم باعث می‌شد رسانه‌های مدرن بیشتر شامل رادیو و تلویزیون باشد و نه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی.

رسانه‌های مردمی و مردم رسانه‌ای

با این حال باید عصر انقلاب را عصر رسانه‌های اجتماعی دانست، زیرا تکیه نکردن به ابزارهایی چون تلگراف و تلفن و پست به‌دلیل نبود اعتماد به آنها باعث شده بود ارتباطات بیشتر به‌صورت حضوری و فیزیکی باشد. مرکز ثقل چنین ارتباطاتی نیز روحانیون و مساجد بودند که باز هم عاملی قوی چون مذهب باعث ارتباط بین آنها می‌شد. از این روست که اعلامیه‌های حضرت امام خمینی(ره) بدون این‌که در رسانه‌های رسمی جایی داشته باشد و حتی با برخوردهای شدید دولت، به آسانی و در فرصت کوتاهی به دست مردم عادی برسد. بنابراین یک ویژگی دیگر رسانه‌های انقلاب اسلامی مردمی بودن آنهاست؛ ویژگی‌ای که باعث می‌شد از نظر امکانات، پشتیبانی و از همه مهم‌تر هزینه‌ای، همه چیز میان مردم تقسیم شود و رسانه نه یک بار که یک یار برای انقلاب باشد؛ البته از این ویژگی، آثار دیگری چون تضارب آرای واقعی هم پدید می‌آمد. افرادی که در روزهای انقلاب، در سن جوانی و بالاتر بودند خوب به یاد دارند که همه گروه‌های مشارکت‌کننده در انقلاب اسلامی، در اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها دیدگاه‌های خود را منتشر و علاقه‌مندان آنها این رسانه‌ها را دریافت می‌کردند. بنابراین مردمی‌بودن باعث تنوع و تکثر رسانه‌ای هم شده بود؛ مردمی بودن البته عامل این هم شد که مخاطب رسانه‌های انقلاب اسلامی به مخاطبی فعال تبدیل شود و خود در جستجوی اخبار، اطلاعات و دانش برود. به این ترتیب گرچه گفته می‌شود رسانه‌های انقلاب اسلامی اغلب از نوع رسانه‌های گرم بودند که برای درک پیام آنان نیاز به تلاش زیادی نیست لکن برای به‌دست آوردن این پیام، تلاش‌های طاقت‌فرسا و حتی بسیار خطرناکی صورت می‌گرفت.

2 ویژگی محتوایی

ویژگی دیگر این رسانه‌ها تکیه بر محتوا به جای دقت در قالب و شکل بوده است. هم کمبود امکانات بخصوص با در نظر گرفتن لزوم مخفی ماندن تولید این رسانه‌ها و هم اقتضای زمانه باعث شده بود مثلا در کاریکاتورها و طرح‌ها اساسا به زیبایی‌شناسی یا ساختار شکلی طرح هیچ توجهی نشود و به جای آن تلاش شود پیام به درستی به مخاطب برسد. این مساله همچنین باعث شده بود که اغلب پیام‌ها به‌صورت مستقیم و نه در لفافه تکنیک‌های رسانه‌ای، به گوش مخاطب برسد. از این‌روست که اگر قرار بود تاثیرپذیری شاه از ایالات متحده بیان شود، بسادگی تصویری از او در حال نوکری، خدمت‌رسانی یا حتی سواری دادن به مقامات ایالات متحده کشیده می‌شد. همین موضوع در شعارها هم دیده می‌شد؛ البته باید در نظر داشت صراحت یکی از ویژگی‌های افراد انقلابی است و از این‌رو چنین ویژگی‌ای در رسانه‌های انقلابی هم بعید نیست.

از دید محتوایی یک ویژگی دیگر هم در رسانه‌های انقلاب اسلامی وجود دارد و آن، تاکید بر فرهنگسازی به جای ارائه اخبار و اطلاعات روز است. توضیح این‌که می‌توان برای یک رسانه سه کارکرد اطلاع‌رسانی، فرهنگسازی و انتقال دانش و سرگرم‌سازی در نظر داشت. رسانه‌های انقلاب اسلامی بیش از هر چیز به بهانه انتقال اطلاعات و اخبار به فرهنگسازی می‌پردازند. نمونه بارز این مساله در اعلامیه‌های حضرت امام و نیز کتاب‌هایی است که در دوران انقلاب دست به دست می‌شده و به جای محتوای روز و اخبار و اطلاعات، اندیشه‌هایی داشت که توانست نسلی انقلابی تربیت کند.

نکته جالب دیگری که در مورد رسانه‌های انقلاب اسلامی بخصوص در سال آخر مبارزات انقلابی مشهود است، نگاهی متفاوت به رسانه است. به این معنی که در سال آخر مشاهده می‌شود واقعه‌ای مربوط به یک رسانه، یعنی آتش‌سوزی سینما رکس آبادان به یکی ازنقاط عطف انقلاب اسلامی تبدیل شد، با اعتصاب روزنامه‌نگاران، دو روزنامه اصلی کشور یعنی کیهان و اطلاعات به صف مجاهدان انقلابی پیوستند و در انتهای کار هم رادیو و تلویزیون با حضور در مراسم استقبال از امام خمینی(ره)، این واقعه را پوشش تلویزیونی داد؛ البته پیش از آن هم رویدادهایی چون تاسیس رادیو نهضت در عراق، آن هم در دولت بعثی این کشور صورت گرفته بود تا نشان داده شود از هر ابزاری، البته با حفظ اصول می‌توان برای رساندن پیام انقلاب به مردم استفاده کرد، ابزاری برای انتقال محتوا با سه ویژگی مذهبی بودن، سنتی بودن و نیز مردمی بودن. این ماحصل این تتبع در ویژگی‌های رسانه‌های انقلاب اسلامی است. رسانه‌هایی که بیش از آن‌که به تکنیک و حتی محتوای خود تکیه داشته باشند، به مردمی متکی بودند که از هر فرصتی برای انتقال پیام استفاده کردند؛ روی دیوار، در مهمانی خانوادگی یا در تظاهرات خیابانی. به این ترتیب، رژیم شاه پیش از آن‌که پادگان‌های همافران در نیروی هوایی تهران را از دست بدهد، ذهن و قلب مردم را از دست داد. آن هم با رادیو و تلویزیونی که می‌خواست به زور چند برنامه تفریحی، فرهنگ مردم را تغییر دهد و البته از کنار وقایع مهم سیاسی و خبری می‌گذشت. داستان رسانه‌ای انقلاب ایران، داستان پیروزی شبکه‌های اجتماعی مردمی با تکیه بر نیروی مذهب بر تکنیک و تاکتیک رسانه‌ای مدرن است.

نسخه‌ای هم که در نهایت برای رسانه‌های انقلابی پیچیده شد در مقدمه قانون اساسی آمد: «وسایل ارتباط جمعی (رادیو ـ تلویزیون) بایستی در جهت روند تکاملی انقلاب اسلامی در خدمت اشاعه فرهنگ اسلامی قرار گیرد و در این زمینه از برخورد سالم اندیشه‌های متفاوت بهره جوید و از اشاعه و ترویج خصلت‌های تخریبی و ضداسلامی جداً پرهیز کند.» و مشخص کرد که ضعف سیستم قبلی در نادیده گرفتن فرهنگ اسلامی، رعایت نکردن تکثر و آزادی بیان گروه‌های مختلف و نیز رفتارهای ضد اخلاقی بوده است.

مصطفی مسجدی آرانی / جام‌جم