شکوه کهکشان، مسائل زندگی را پیش پا افتاده می‌کند

او بلافاصله پس از ارسال نخستین ایمیل برای درخواست مصاحبه پاسخ مساعد داد. تصور می‌کردم مصاحبه با یکی از سرشناس‌ترین چهره‌های کیهان‌شناسی در نهایت به گفت‌وگویی منتهی شود که شاید مخاطبان آن فقط گروهی از علاقه‌مندان به کیهان‌شناسی و نجوم باشند. اما او در پاسخ به همه پرسش‌ها در حالی که به مفهوم علم وفادار بود بسیار ساده و شیوا سخن می‌گفت و ماحصل گفت‌و‌گو با دکتر مبشر که حدود 90 دقیقه به طول انجامید به مصاحبه‌ای خواندنی تبدیل شد که تصور می‌کنم مطالعه آن برای هر مخاطبی از هر گروه سنی و در هر رشته تحصیلی خالی از لطف نباشد. این کیهان‌شناس در سال‌های اخیر در گسترش مرزهای دانش نقش پررنگی داشته است. با این محقق درباره دیدگاه‌ها و نظراتش و تصویری که از آینده دنیا در ذهن دارد به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

شما با بزرگ ترین تلسکوپ‌های دنیا تصاویری از دورترین کهشکان‌های جهان را دیده‌اید. دنیا از دید یک کیهان‌شناس چگونه است؟

این سوال را می‌توان از چند دیدگاه پاسخ داد. اگر بخواهم از دیدگاه علمی به این پرسش پاسخ دهم باید بگویم کسب چنین تجربه‌ای در حوزه کیهان‌شناسی موجب می‌شود به وسعت دنیا پی ببریم. متوجه می‌شویم دنیای اطراف ما چه وسعتی دارد و چطور به وجود آمده است. چه تحولاتی را پشت سر گذاشته است تا به شکل کنونی درآمده است. این تجربیات موجب می‌شود دید انسان نسبت به زندگی و حتی نسبت به دنیا تغییر کند. وقتی شما به آسمان نگاه می‌کنید آسمان با شما صحبت می‌کند و این ویژگی موجب می‌شود دید دیگری نسبت به دنیا پیدا کنید. این دید متفاوت در زندگی شما منعکس می‌شود و به این ترتیب شما نسبت به زندگی هم دید دیگری پیدا می‌کنید. در این شرایط بسیاری از مسائل از نظر شما پیش پا افتاده است. این دیدگاه گاهی اوقات خوب است و گاهی هم خوب نیست. شما بعد از مدتی فعالیت در این حوزه به چنین دیدگاهی می‌رسید. به طور کلی انسان وقتی درباره کهکشان‌ها مطالعه می‌کند مانند فردی است که برای نخستین بار به مسیر جدیدی قدم می‌گذارد. وقتی فردی به این حوزه قدم می‌گذارد به یافته‌هایی دست پیدا می‌کند که پیش از او هیچ فرد دیگری به آن دست نیافته بوده است و به این ترتیب احساس متفاوتی را تجربه می‌کند. در حقیقت کشف یافته‌های جدید در اعماق کهکشان تجربه ارزشمندی است که به افزایش دانسته‌های بشر منجر می‌شود. تجربه‌هایی که هیچ گاه نمی‌توان فراموش کرد. برای مثال من عضو گروهی بودم که درباره انرژی تاریک تحقیق و مطالعه می‌کرد. سال 2011 سرپرست این گروه برنده جایزه نوبل در فیزیک شد. ما حدود دو سال در این زمینه یعنی درباره انرژی تاریک تحقیق کردیم.

برای این کار داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز را از تلسکوپ هابل دریافت می‌کردیم و این اطلاعات را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دادیم. نتیجه بررسی این داده‌ها و اطلاعات ثبت شده این بود که اثر انرژی تاریک حدود 4.2 میلیارد سال پیش ظاهر شد. قابل ذکر است که انرژی تاریک موجب ازدیاد سرعت انبساط جهان می‌شود. وقتی ما موفق به کشف این حقیقت شدیم احساس غیرقابل وصفی را تجربه کردیم! در طول تاریخ تمدن بشری، انسان صدها سال به این فکر کرده است از کجا آمده است. ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که توانسته‌ایم پاسخ این پرسش را پیدا کنیم. این تجربه‌ای است که به نظر من هیچ گاه نمی‌توان آن را فراموش کرد.

فکر می‌کنید اساسا درست است که بخواهیم یافته‌های کیهان‌شناسی را بر اساس مفاهیم دینی و فلسفی برای مردم توضیح دهیم؟

خیر. من موافق نیستم. چنین مسائلی در حیطه علم و دانش قرار می‌گیرد. اگر بخواهیم مسائل علمی را که در طول زمان دچار تغییر و تحول می‌شود در حیطه مسائل دینی و فلسفی خدشه‌ناپذیر قرار دهیم گاهی ممکن است تا حدی به باورهای افراد بر بخورد. ممکن است بعضی مسائل از نظر علمی قابل قبول نباشد، اما مردم به آن اعتقاد داشته باشند. خیلی از افراد اعتقادات خودشان را دارند و نباید با این کار اعتقادات مردم را نادیده گرفت. بسیاری از دانشمندان هم به اعتقادات دینی و فلسفی پایبند هستند. همین طور کار صحیحی نیست اگر ما سعی کنیم مسائل علمی را به کمک مفاهیم دینی و فلسفی توضیح دهیم.

دانشمندانی که در حوزه‌های مختلف کار می‌کنند با تجربه‌های مشابه تجربه‌های ارزشمند شما سر و کار دارند. شما که در ثبت دورترین تصاویر گرفته شده از کیهان نقش موثری داشته اید فکر می‌کنید دیدگاه یک کیهان‌شناس در مقایسه با دیدگاه دانشمندان دیگر تا چه اندازه متفاوت است؟

دیدگاه من تا حدودی متفاوت است. اما در نهایت علم، علم است. دانشمندان در حوزه‌های علمی دیگر هم اهل علم هستند. با این تفاوت که هر یک از آنها در مسیر علم و در جستجوی یافته‌های علمی راه متفاوتی را در پیش می‌گیرند. این دانشمندان می‌توانند در آزمایشگاه‌ها آزمایش انجام داده و این یافته‌ها را از نزدیک لمس کنند. اما ما نمی‌توانیم چنین کاری انجام دهیم. ما از قوانین فیزیکی که در سطح زمین و کهکشان وجود دارد برای بررسی کهکشان‌های دورتر استفاده می‌کنیم. فرض ما این است که این قوانین در مورد دیگر کهکشان‌ها صدق می‌کند و قابل کاربرد است. دانشمندانی که در آزمایشگاه کار می‌کنند با چنین مشکلاتی مواجه نیستند.

در مرکز شتاب دهنده ذرات دانشمندان به دنبال ذره هیگز هستند. شما در حوزه کیهان‌شناسی با این تلسکوپ‌ها در دنیا به دنبال چه هستید؟

ما پروژه‌های مختلفی را دنبال می‌کنیم و دنبال چیز بخصوصی نیستیم. در مرکز شتاب دهنده ذرات دانشمندان به دنبال ذره هیگز هستند. ذره هیگز ذره بخصوصی است با ویژگی‌های مشخص که دانشمندان باید به دنبال آن می‌گشتند تا تئوری استاندارد ذرات بنیادی را ثابت کنند. بنابراین برای رسیدن به این هدف باید به یافته‌هایی درباره این ذره دست پیدا می‌کردند. در حوزه کیهان‌شناسی ما به دنبال موضوع بخصوصی نیستیم. اگر ما بدانیم دنبال چه هستیم در این صورت نمی‌توان تلاش برای یافتن آن را تحقیق بنامیم. ما در کیهان‌شناسی تحقیقاتی انجام می‌دهیم و به یافته‌هایی دست پیدا می‌کنیم که از قبل درباره آن چیزی نمی‌دانیم و اطلاعاتی از آن نداریم. آنچه به آن دست پیدا می‌کنیم موضوع جدیدی است. ما در کیهان‌شناسی به دنبال موضوعات مختلفی هستیم. برای مثال می‌خواهیم بدانیم ماده تاریک چیست؟ ماهیت انرژی تاریک چیست؟ جهان چگونه شکل گرفته است؟ در حدود 12 تا 13 میلیارد سال پیش چه تعداد کهکشان وجود داشته است؟ این کهکشان‌ها چطور روی دنیا اثر گذاشته است؟ همه اینها سوالاتی است که می‌تواند یک موضوع برای رساله دکتری باشد.

این روزها بیشتر در چه زمینه‌ای مطالعه و تحقیق می‌کنید؟

این روزها من بیشتر در زمینه مطالعه کهکشان‌ها در طول موج فروسرخ (Infrared Spectroscopy) تحقیق می‌کنم. دستگاه‌های جدیدی روی تلسکوپ کک جاگذاری شده است. برای این کار از این تجهیزات استفاده می‌کنیم. در زمینه جستجو برای دورترین کهکشان‌ها هم مطالعاتی انجام می‌دهیم. این‌که ماهیت دنیا و کیفیت دنیا در زمان‌های ابتدایی بعد از مهبانگ چطور و چگونه بوده موضوعی است که اکنون درباره آن تحقیق می‌کنیم. می‌خواهیم بدانیم یک میلیارد سال بعد از مهبانگ که این کهکشان‌ها به‌وجود آمده‌ و چطور دنیا را تغییر داده‌ است. درباره چگونگی به‌وجود آمدن ستاره‌ها در کهکشان هم مطالعاتی انجام می‌دهیم.

شما در صحبت‌های خود به مهبانگ اشاره کردید. یکی از سوالاتی که همیشه از سوی مردم مطرح می‌شود این است که دانشمندان چطور مطمئن شده‌اند دنیا بر اثر پدیده مهبانگ که حدود 14 میلیارد سال پیش اتفاق افتاده به‌وجود آمده است. شما چطور مطمئن هستید قبل از مهبانگ دنیای امروزی وجود نداشته یا به شکل دیگری وجود داشته است؟

یکی از دلایل مطرح در توضیح مهبانگ انبساط جهان است. بر این اساس کهکشان‌ها از هم دور می‌شوند و دور شدن کهکشان‌ها متناسب با فاصله آنها نسبت به کهکشان‌ ماست. بنابراین وقتی کهکشان‌ها از هم دور می‌شوند به این معنی است که زمانی نزدیک هم بوده‌ است. به عبارتی این یافته‌ها نشان‌دهنده این است که این تغییرات باید از یک نقطه آغاز شده باشد. یکی از دیگر دلایلی که وجود مهبانگ را تائید می‌کند وجود تابش زمینه‌ای کیهان است. این نشان می‌دهد دمای جهان صفر مطلق نیست. اگر به گذشته برویم دمای جهان به چند میلیارد کلوین می‌رسد. علاوه بر این، توزیع کهکشان‌ها در دنیا به‌طور یکنواخت و همگن است و این نشان می‌دهد همه تغییرات از یک نقطه واحد شروع شده است.

عمر کیهان چطور محاسبه شده است؟

این‌که عمر کیهان را چگونه محاسبه می‌کنیم موضوع دیگری است. به روش‌های مختلفی می‌توان عمر کیهان را محاسبه کرد. یکی از این روش‌ها محاسبه طول عمر ستاره‌هاست. عمر ستاره‌ها براساس روش اندازه‌گیری اسپکتروسکوپی و مقایسه با مدل‌ها برآورد می‌شود. عمر کیهان باید بیشتر از عمر ستاره‌ها باشد. با استفاده از این روش کمترین سن مورد انتظار برای کیهان را می‌توان تخمین زد. در روش دوم با در نظر گرفتن انبساط کیهان می‌توان عمر کیهان را تخمین زد. اگر سرعت انبساط کهکشان‌ها را در نظر بگیرید و این سرعت را بر فاصله کهکشان‌ها از کهکشان ما تقسیم کنید، یک ثابتی به نام ثابت هابل به‌دست می‌آید. ثابت هابل متناسب با عمر جهان است. روش سوم مبتنی بر تابش زمینه‌ای است. این عدد 13.8 میلیارد سال نیز بر همین اساس محاسبه شده است و به مدل‌ها و توزیع تابش زمینه‌ای در لحظات ابتدایی ـ که حدود 300 هزار سال بعد از مهبانگ دیده شده است ـ بستگی دارد.

در بعضی فیلم‌های مستند علمی به این اشاره شده که ممکن است کیهان چند مهبانگ را تجربه کرده باشد. نظر شما در این‌باره چیست؟

این موضوع را نمی‌توان اثبات کرد. ما نمی‌توانیم ببینیم پیش از کیهان ما کیهان دیگری وجود داشته است یا خیر. این پرسشی است که به نظر من نمی‌توان به آن پاسخ داد. زیرا نمی‌توان در این زمینه شواهدی به‌دست آورد و آن را ثابت کرد.

از دید کیهان‌شناسی عاقبت هستی را چگونه می‌بینید؟

ما اکنون بر این باور هستیم که اثر انرژی تاریک با گذشت زمان بیشتر می‌شود. انرژی تاریک در دنیا دافعه ایجاد می‌کند که این نیروی دافعه موجب ازدیاد سرعت انبساط کیهان می‌شود. همین که کیهان منبسط می‌شود و سرعت انبساط آن افزایش پیدا می‌کند، انرژی تاریک هم قوی‌تر می‌شود تا این که در نهایت به مقیاس‌های کوچک‌تر می‌رسد. اکنون انرژی تاریک کل کیهان را دربردارد که به انبساط دنیا منجر می‌شود. بعد از آن خوشه‌های کهکشانی را دربر می‌گیرد که به انبساط خوشه‌های کهکشانی منجر می‌شود. بعد وارد کهکشان‌ها، ستاره‌ها و سیاره‌ها شده و همین‌طور در مقیاس‌های کوچک‌تر پیش می‌رود تا این که به ستاره‌ها رسیده و موجب از بین رفتن ستاره‌ها، انفصال خوشه‌های کهکشانی و انفجار سیاره‌ها می‌شود. اینها چند میلیارد سال آینده اتفاق می‌افتد که موجب می‌شود انرژی تاریک درنهایت کیهان را دربرگیرد.

تصویر فراژرف هابل یکی از نقاط عطف فعالیت‌های علمی شماست که اطلاعات مهمی را درباره گذشته کیهان به تصویر می‌کشد. وقتی با این تلسکوپ کار می‌کردید، چطور می‌دانستید از کجا عکس بگیرید که دورترین کهکشان‌ها هم در این تصویر استثنایی قابل رویت باشد؟

فرقی نمی‌کند شما از کجا این تصویر را ثبت می‌کنید. کیهان از نظر ما همگن است. شما در هر نقطه‌ای از کیهان که نگاه کنید در نهایت می‌توانید چنین تصویری ثبت کنید. اگر این کار را تجربه کنید و نتوانید چنین تصویری بگیرید و تعداد کهکشان‌های بیشتر یا کمتری در این تصویر ثبت شده باشد یعنی این که اصل کیهان‌شناسی یا به عبارتی توزیع همگن و ایزوتوپ (یعنی توزیع کهکشان‌ها بستگی به جهت ندارد) کهکشان‌ها را زیر سوال برده‌اید.

تصویر فراژرف هابل چه ویژگی‌ای دارد که آن را به یک تصویر شاخص تبدیل کرده است؟

بعد از گذشت مدت زمانی که در موسسه تلسکوپ هابل بودم با چند نفر از همکاران تصمیم گرفتیم حالا که تلسکوپ هابل در مدار زمین در حال چرخش است عمیق‌ترین تصویری که می‌توان از دنیا گرفت را به کمک این تلسکوپ ثبت کنیم. بعد از بررسی‌های مختلف و مشخص کردن این که از چه فیلتر‌هایی استفاده کنیم، این تصمیم قطعی شد. تلسکوپ هابل را در نقطه‌ای که به اندازه یک‌دهم ماه کامل از آن نقطه دیده می‌شد قرار دادیم و 400 ساعت نورگیری کردیم. در این 400 ساعت تصاویر کهکشان‌های بسیار بسیار کم‌نور ثبت شد. نتیجه کار ما تصویری است که برای آن مدت‌ها وقت گذاشته‌ایم. تصویر فراژرف هابل تصویری نیست که در مدت زمان یک هفته ثبت شده باشد. ثبت این تصویر دو تا سه سال به طول انجامیده است. وقتی با این تلسکوپ کهکشان‌ها را مشاهده می‌کنید، همیشه قسمتی از کیهان قابل رویت نیست. باید در مواقع مختلف و با استفاده از فیلترهای مختلف ثبت تصویر از کهکشکان‌ها انجام شود. در تصویر فراژرف هابل فیلترهای مختلف ادغام شده است و تصویر نهایی به این شکل ثبت شده است.

از دیدگاه شما به عنوان یکی از افراد شاخص در حوزه کیهان‌شناسی وضع نجوم حرفه‌ای در ایران چگونه است؟

به نظر من وضع نجوم حرفه‌ای در ایران خیلی خوب است. این موجب مسرت و خوشحالی من است. در داخل کشور در حوزه نجوم حرفه‌ای پیشرفت‌های زیادی به‌دست آمده است. دانشجویان ایرانی بسیار علاقه‌مند هستند و علاقه زیادی به کیهان‌شناسی و نجوم در جامعه دیده می‌شود. بنابراین از این جهت شرایط خوبی در کشور وجود دارد. وقتی من در مسیر کیهان‌شناسی قدم گذاشتم تنها فردی بودم که در رشته کیهان‌شناسی رصدی تحصیل می‌کردم. اکنون دانشجویان ایرانی زیادی در این رشته تحصیل می‌کنند. در دانشگاه کالیفرنیا در ریورساید یک گروه 12 نفره از دانشجویان ایرانی در این رشته تحصیل می‌کنند که از دانشجویان من هستند. همه آنها کیهان‌شناسی می‌خوانند و در این رشته تحقیق می‌کنند. این نشاندهنده علاقه‌مندی دانشجویان ایرانی به این رشته است. آنها موقعیت خوب و شاخصی داشته و به بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های دنیا دسترسی دارند. می‌توانند بلافاصله از تصاویری که از طریق تلسکوپ فضایی هابل ثبت و ارسال می‌شود، استفاده کنند. این در حالی است که حتی بسیاری از دانشجویان اروپایی و آمریکایی به چنین تسهیلات و امکاناتی دسترسی ندارند.

طرح رصدخانه ملی ایران از جمله طرح‌هایی است که به نظر می‌رسد می‌تواند در آینده نجوم ایران تاثیرگذار باشد. اکنون در مسیر اجرایی شدن این طرح محدودیت‌هایی وجود دارد که این روند را به تاخیر می‌اندازد. به نظر شما تا زمانی که این طرح اجرایی شود از فناوری‌های روز دنیا عقب نمی‌ماند؟

البته به نظر من فناوری‌هایی که قرار است در طرح رصدخانه ملی مورد استفاده قرار گیرد کمی قدیمی است. اما باید از زاویه دیگری به این موضوع نگاه کرد. قرار است این کار از سوی محققان ایرانی انجام شود. گرچه فناوری‌های این رصدخانه در مقایسه با آنچه اکنون در دنیا وجود دارد کمی عقب‌تر است اما بازهم می‌تواند زمینه مناسبی برای یادگیری و کسب تجربه توسط مهندسان و دانشمندان ایرانی باشد. این رصد خانه به دست آنها ساخته می‌شود و این یک تجربه ارزشمند است. بالاخره باید از جایی شروع کرد. هیچ‌گاه برای شروع دیر نیست. من این را قبول دارم. تا وقتی ساخت این تلسکوپ 3.5 متری به پایان برسد آمریکایی‌ها تلسکوپ 30 متری می‌سازند که در این صورت این تلسکوپی که در ایران ساخته می‌شود نمی‌تواند با آن تلسکوپ رقابت کند. اما مهم این است که در نهایت این طرح ساخته دست ایرانی‌هاست و این خودش بسیار ارزشمند است.

شما در بسیاری از مصاحبه‌ها و گفت‌وگو‌هایی که داشته‌اید به اشعاری از مولانا اشاره کرده‌اید. در بعضی از آنها تناسب زیبایی با باورها و صحبت‌های شما دیده می‌شود. به نظر شما آنها در آن زمان به آنچه بشر امروز به آن دست یافته است، اعتقاد داشتند؟

آنها در آن زمان اطلاعاتی در این زمینه نداشتند و این اشعار جنبه نمادین دارد. در حقیقت روش دیگری برای بیان کلیات است. در این اشعار چیزی درباره علوم جدید گفته نمی‌شود بلکه حالتی را از آنچه ما در درون آن هستیم به زبانی زیبا و به شکلی دیگر بیان می‌کند.

خیلی‌ها شما را می‌شناسند و ممکن است در مکان‌های عمومی مانند فرودگاه یا هواپیما لحظاتی با شما همصحبت شوند. بیشترین سوالی که مردم همیشه از شما می‌پرسند، چیست؟

مردم بیشتر دوست دارند درباره زندگی خصوصی من سوال کنند. بعضی‌ها نیز از من می‌خواهند آنها را نصیحت و آنها را راهنمایی کنم.

من هم می‌خواستم چند سوال درباره زندگی شخصی شما مطرح کنم. به عنوان دانشمندی که تا این اندازه مشغله کاری و فکری دارید، خانواده در زندگی شخصی شما چه جایگاهی دارد؟

خانواده برای من اولویت زندگی است. تا جایی که بتوانم برای خانواده‌ام وقت می‌گذارم. البته من زیاد سفر می‌کنم، اما همیشه تلاشم این بوده است که تا حد امکان فرصتی را به خانواده‌ام اختصاص دهم. وقتی مجبور هستی برای کار دائم در سفر باشی از خانواده دور می‌شوی و این ماهیت کار من است. خانواده‌ام همیشه مشوق من بوده‌اند. پسر من علاقه زیادی به نجوم و کیهان‌شناسی دارد و در این زمینه اطلاعات خوبی دارد، اما دخترم علاقه زیادی به کیهان‌شناسی ندارد.

فکر می‌کنید خانواده و بخصوص پدر و مادر در رسیدن به جایگاه امروزی شما تا چه اندازه اثرگذار بوده‌اند؟

بی‌شک آنها در مسیر زندگی من نقش بسیار مهمی داشته‌اند. من بدون کمک و حمایت آنها نمی‌توانستم به این موفقیت برسم. زمانی که من رشته کیهان‌شناسی را انتخاب کردم این رشته در ایران شناخته شده نبود. خانواده من نسبت به این انتخاب نگاه مثبتی داشتند و من در این زمینه هیچ مشکلی نداشتم بنابراین همیشه از آنها سپاسگزارم.

یکی از ویژگی‌های جالب توجه شما این بود که پس از گذشت یک ساعت از ارسال نخستین ایمیل برای درخواست مصاحبه پاسخ دادید. فکر می‌کنید چرا در جامعه ایرانی ارتباط بین دانشمندان و رسانه‌ها تا این اندازه کمرنگ شده است؟

سوال من این است که چرا نباید جواب می‌دادم؟ چرا این کار من باید برای شما عجیب باشد؟! اگر من عکس این کار را انجام می‌دادم، عجیب بود. من همیشه این نکته را به فرزندانم یادآوری می‌کنم اگر انسان بخواهد خودش را گم کند در مسیر سراشیبی قرار می‌گیرد. انسان باید همیشه آن چیزی را که یاد می‌گیرد یا کشف می‌کند با دیگران به اشتراک بگذارد. من دائم این را به دانشجویانم می‌گویم که فراموش نکنید شما از کجا آمده‌اید. حتی در آمریکا هم افرادی هستند که چنین موقعیتی ندارند. قدر این موقعیت را بدانید و همیشه سعی کنید دست دیگران را بگیرید و به آنها خدمت کنید. نصیحت من به همه این است که سعی کنید به جامعه کمک کنید یا به عبارتی تا توانی دهنی شیرین کن / مردی آن نیست که مشتی بزنی بر دهنی

تصویر فراژرف هابل

دکتر بهرام مبشر عضو تیمی از محققان بوده است که موفق به ثبت و ارائه این تصویر در سال 2004 شدند. تصویری که معروف به تصویر فراژرف تلسکوپ فضایی هابل است. بیشتر نقاط درخشان در این تصویر نمایانگر کهکشان‌هایی با میلیاردها ستاره هستند و حدود 13 میلیارد سال نوری از ما فاصله دارند. این تصویر نمایانگر وضعیتی از این کهکشان‌ها در 400 تا 800 میلیون سال پس از مهبانگ است.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش