ما و دقیق‌ترین تقویم جهان

در گذشته برنامه‌ریزی بسیاری از امور حیاتی در زندگی انسان‌ها مانند کشاورزی بر اساس تقویم انجام می‌شد. بنابراین می‌توان گفت تقویم قدمتی دیرینه دارد. البته تقویم‌های قدیمی در مقایسه بسیار ساده‌تر بود و تا مدت‌ها بزرگ‌ترین واحد زمانی به شبانه‌روز محدود می‌شد تا این‌که انسان‌ها تصمیم گرفتند بر اساس حرکت ماه واحد زمانی بزرگ‌تری را تعریف کنند. بشر بتدریج متوجه شد بعد از گذشت 12 ماه، سیر تحول طبیعت دوباره مسیر مشخصی را در پیش می‌گیرد و به این ترتیب تقویم بتدریج از شکل ساده به شکل پیچیده‌تر و کامل‌تری تبدیل شد که می‌توانست یک سال را در خود جای دهد.

طبیعت، یک تقویم دقیق است و تقویمی دقیق‌ترین است که با طبیعت همگام باشد. تقویم هجری شمسی نیز بر مبنای طبیعت بنا نهاده شده است. دگرگونی طبیعت بهانه خوبی است برای این که آماده شویم و به استقبال سال جدید برویم. معیار ما در استخراج تقویم طبیعت است و این ویژگی، تقویم ما را از دیگر تقویم‌های رایج دنیا متمایز می‌سازد. تقویم بیش از 40 کشور دنیا بر اساس تقویم میلادی است. در بسیاری از کشورهای عربی نیز تقویم رسمی کشور بر مبنای تقویم میلادی تهیه می‌شود. اما معمولا تقویم قمری به عنوان مبنایی برای برنامه‌ریزی‌های مذهبی و تعیین مراسم خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد. ما تنها کشوری هستیم که نخستین روز بهار را مبنای شروع سال جدید قرار داده‌ایم. سازمان ملل نیز نخستین روز بهار را که همزمان با آغاز نوروز در ایران است به رسمیت شناخته و این روز را به عنوان روز زمین نامگذاری کرده است.

استخراج تقویم در یک نگاه

مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرکزی است که از گذشته‌های دور مسئولیت استخراج تقویم را در کشور برعهده داشته است. آغاز به کار شورای برنامه‌ریزی برای تنظیم تقویمی که قرار است دو سال آینده منتشر شود معمولا از آبان و آذر شروع می‌شود. بعد از عبور از این مرحله تقویم آماده شده وارد دستور می‌شود و در آخرین مرحله تقویم نهایی به شورای فرهنگ عمومی که از زیرمجموعه‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی است، تحویل داده خواهد شد. محاسبات نجومی و تعیین مولفه‌های علمی بر عهده مرکز تقویم است. این مرکز در نامگذاری روزها و مناسبت‌ها نقش کمتری دارد و در نهایت مسئولیت نامگذاری روزها بر عهده شورای فرهنگ عمومی است. تعیین تعطیلی‌ها و مناسبت‌هایی مانند شهادت‌ها و ولادت‌ها از دیگر وظایف شورای فرهنگ عمومی است. تقویم پس از نهایی شدن در شورای فرهنگ عمومی در یکی از جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی به امضای رئیس‌جمهور می‌رسد و برای چاپ آماده می‌شود.

کبیسه‌گیری چگونه انجام می‌شود؟

نوع کبیسه‌گیری در تقویم رسمی کشور ما برخلاف تقویم میلادی حالت قراردادی ندارد. سال 1304 با تصویب مجلس شورای ملی وقت، تقویمی که امروزه در کشور ما مورد استفاده قرار می‌گیرد، جنبه قانونی پیدا کرد. نوع کبیسه‌گیری و تعیین روز اول فروردین نکته مغفولی در قانونگذاری است که هیچ‌گاه مکتوب نشده است. در تقویم رسمی کشور، لحظه تحویل سال را با دقت بالا محاسبه می‌کنند. مردم به زمان دقیق تحویل سال نو توجه دارند و کارشناسان مرکز تقویم از دقیق‌ترین الگوریتم‌ها و فرمول‌های مکانیک سماوی برای محاسبه زمان دقیق تحویل سال با دقت ثانیه استفاده می‌کنند.

سال در یک روز خاص تحویل می‌شود. روز قبل از روزی که تحویل سال در آن اتفاق می‌افتد به سال قبل تعلق دارد. روز بعد از روز تحویل سال نیز به سال نو تعلق دارد. اگر تحویل سال نو زمانی اتفاق افتد که مثلا دو ساعت از روز گذشته باشد نمی‌توانیم بگوییم این دو ساعت به سال کهنه و 22 ساعت بعد به سال نو متعلق است. قاعده نانوشته که در واقع هیچ‌گاه مکتوب نشده، می‌گوید اگر لحظه تحویل سال، قبل از ظهر باشد، روزی که سال در آن تحویل می‌شود اول فروردین سال نو است و اگر تحویل‌ سال بعدازظهر باشد این روز آخرین روز سال کهنه است.

این قاعده در کشور برای استخراج تقویم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تقویم هجری شمسی، عادی و کبیسه شدن سال‌ها مشابه تقویم میلادی گریگوری نیست. بلکه زمان تحویل سال است که کبیسه بودن سالی را مشخص می‌کند. اگر در یک سال لحظه تحویل سال پیش از ظهر و لحظه تحویل سال بعد، بعد از ظهر باشد، این سال کبیسه است. ما کبیسه چهار ساله یا پنج ساله داریم و این نوع کبیسه‌گیری پنج ساله در دوره‌های تناوبی خاص از ویژگی‌های تقویم هجری شمسی ماست.. اما در تقویم میلادی گریگوری فاصله کبیسه‌ها چهار یا هشت سال است. برای مثال بر این اساس سال 1696 سال کبیسه است اما سال 1700 کبیسه نیست و کبیسه بعدی سال 1704 است.

در تقویم ما ساعت صفر اول فروردین با لحظه تحویل سال حداکثر 12 ساعت اختلاف دارد بنابراین تقویم ما بسیار دقیق است. هر سال لحظه تحویل سال محاسبه و ظهر شرعی مشخص می‌شود و بعد بر این اساس مشخص می‌شود روز تحویل سال روز آخر اسفند است یا روز اول فروردین. اما آنچه اکنون در مرکز تقویم به عنوان اساس کار در استخراج تقویم مورد استفاده قرار می‌گیرد این است که براساس قاعده نانوشته، ظهر آن روز تعیین شده و زمان تحویل سال محاسبه می‌شود. با این روند تقویم ما دقیق باقی می‌ماند، اما پیش‌بینی آن برای سال‌های دور در آینده قدری مشکل و پیچیده است. بعضی پارامترهای حرکت زمین برای سال‌های بعد به طور کامل قابل‌ پیش‌بینی نیست. از این رو نمی‌توان با یقین پیش‌بینی کرد در هزاران سال بعد کدام سال عادی یا کبیسه است.

لحظه تحویل سال چگونه محاسبه می‌شود؟

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تقویم کشور ما محاسبه زمان دقیق لحظه تحویل سال است. برای این کار محاسبات زیادی انجام می‌شود تا همه چیز با این دقت پیش‌بینی شود. محاسبه زمان دقیق تحویل سال به چرخش‌های گوناگون کره زمین بستگی دارد. حرکات زمین بر خلاف آنچه به نظر می‌رسد، ساده نیست. زمین حرکت‌های مخصوص به خود دارد. یکی از این حرکت‌ها، حرکت وضعی زمین به دور خودش است. حرکت دیگر حرکت انتقالی زمین به دور خورشید است و حرکت سومی که باید در مجموع حرکت‌های زمین مورد توجه قرار گیرد، حرکت تقدیمی است که باعث می‌شود جای نقطه اعتدال بهاری در آسمان جابه‌جا شود. به این ترتیب حدود 26 هزار سال طول می‌کشد تا نقطه اعتدال بهاری به محل اولیه اش بازگردد. حرکت رقص محوری نیز از دیگر حرکت‌های زمین است و حرکت دیگر زمین نیز حرکت قطبی یا Polar motion است. در مجموع حرکت‌هایی که زمین دارد مجموعه‌ پیچیده‌ای است که در دوره‌های زمانی متفاوت اتفاق می‌افتد. چرخش زمین به دور خودش حدود 23 ساعت و 56 دقیقه طول می‌کشد. حرکت زمین به دور خورشید تقریبا به طور میانگین 365 روز و 5 ساعت و 49 دقیقه به طول می‌انجامد. این حرکت‌های مختلف زمین باید همه بررسی شود.

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که گاهی بعضی از پارامترهای زمین برای آینده قابل پیش‌بینی نیست. زمین غیر صلب است. اثر ماه روی اقیانوس‌ها موجب جزر و مد و اتلاف انرژی شده و در نتیجه موجب می‌شود چرخش زمین به دور خودش آهنگ یکنواخت نداشته باشد. تمامی چرخش‌های زمین از سوی سازمان IERS پایش می‌شود که در واقع آنچه به عنوان ساعت جهانی یا UTC می‌شناسیم از سوی این سازمان اعلام و به تمام دنیا مخابره می‌شود. ممکن است این سازمان دو بار در سال، در صورت لزوم در پارامتر دلتا ـ تی تغییر ایجاد کند. ممکن است چند سال این پارامتر ثابت باشد. اگر در این پارامتر تغییری ایجاد شده باشد، به تغییر ساعت جهانی منجر می‌شود و بر این اساس ساعت جهانی یک ثانیه کاسته یا افزوده می‌شود که گفته می‌شود ثانیه کبیسه است. گاهی کارشناسان مرکز تقویم، زمان تحویل سال را محاسبه می‌کنند و تقویم بر این اساس تنظیم و تهیه می‌شود، سپس سازمان مذکور جلسه‌ای برگزار کرده و آخر دسامبر یا آخر ژوئن یک ثانیه کبیسه اعلام می‌شود. در چنین مواقعی روند کند شدن چرخش زمین به حدی بوده که ثانیه کبیسه اعلام می‌شود. البته معمولا این سازمان از مدت‌ها قبل اعلام می‌کند قرار است روز مشخصی جلسه را برگزار کند که در این روز ثانیه کبیسه مثبت یا منفی اعلام می‌شود. در تنظیم تقویم باید به این تغییرات توجه داشت و تغییرات ایجاد شده را در محاسبه زمان دقیق لحظه تحویل سال لحاظ کرد. البته برای تنظیم تقویم از نرم‌افزارهایی هم استفاده می‌شود و در نهایت در مرکز تقویم، زمان تحویل سال با دقت ثانیه محاسبه می‌شود.