بازگشت اشیای 6000 ساله به خانه

به گزارش جام‌جم، روز گذشته موزه ملی ایران شاهد رونمایی از 108 شیء تاریخی مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد بود که بیش از 50 سال از خانه دور بودند. اما بازگرداندن این اشیا شاید از این حیث مهم باشد که مقدمه بازگرداندن الواح هخامنشی است؛ الواحی که بیش از 70 سال است که در اسارت آمریکاست.

دکتر حسن طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی در مراسم رونمایی از این آثار درباره چگونگی بازگشت این اشیا به نام دکتر گیل استاین، مدیر موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو اشاره کرد که برای تحویل اشیا به ایران آمده است. به گفته طالبیان، پس از کش و قوس‌های حقوقی برای بازگرداندن این اشیا، با تلاش‌ها و همکاری سازمان میراث فرهنگی، معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری و وزارت امور خارجه، در نهایت دادگاه رأی را به نفع ایران صادر کرد.

این اشیا بخشی از مجموعه 264 قطعه‌ای بودند که به گفته دکتر مهناز گرجی، مدیر موزه ملی ایران، در سال 1343 از ایران خارج شده بودند. بخشی از این اشیا در همان سال‌ها به ایران بازگردانده می‌شود، ولی بخش دیگری از آنها برای مطالعه بیشتر در موسسه شرق‌شناسی شیکاگو باقی می‌ماند.

گیل استاین که برای بازگرداندن این اشیا شخصا عمل کرده، از بازگشت این اشیا به خانه ابراز خوشحالی می‌کند. او که از پایان یافتن دعوای حقوقی بر سر این اشیا به ایران ابراز خشنودی می‌کند، در مراسم رونمایی از این اشیای تاریخی، درباره ارزش و اهمیت این اشیا به خبرنگاران گفت: بسیاری از من می‌پرسند ارزش این اشیا که به ظاهر چند شیء گلین به نظر می‌رسد، چیست؟ باید بگویم این اشیا از نظر علمی گنجی بزرگ به‌شمار می‌آید، زیرا به دوره‌ای تعلق دارد که تعداد شهرها بسیار اندک بوده است. بر این اساس می‌توان گفت این اشیا شواهدی از شکل‌گیری مدیریت اقتصادی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.

شهری در سپیده‌دم تاریخ

سال 1351 هلن کانتور، باستان‌شناس آمریکایی در موزه ایران باستان سخنرانی‌ای با عنوان «شهری در سپیده دم تاریخ» ایراد می‌کند و از اهمیت این شهر که چغامیش نام می‌گیرد، صحبت می‌کند. برخی از پژوهشگران چغامیش را نخستین مرکز در ایران می‌نامند که خط و کتابت، برای نخستین‌بار در آنجا ظاهر شده است. این شهر باستانی در دل تپه‌ای به همین نام خفته بود در حاشیه شمالی شهر شوش و 40 کیلومتری دزفول؛ تا امتیاز کاوش این تپه را هیات مشترک باستان شناسان اعزامی از دانشگاه کالیفرنیا و موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی پروفسور پینهاوس دولوگاز برعهده گرفت. کاوش علمی در این تپه عظیم باستانی در سال‌ 41 تا 45 خورشیدی انجام شد و پس از آن گروهی به سرپرستی دکتر هلن کانتور در چند فصل به کاوش و حفاری در این منطقه پرداختند.

ارزش اشیای چغامیش

دکتر عباس علیزاده، استاد دانشگاه شیکاگو که برای ساماندهی آثار و اشیای تاریخی شوش به ایران آمده است، درباره اهمیت اشیای تاریخی چغامیش عنوان کرد: «جوامع انسانی در هزاره چهارم پیش از میلاد در ایران بشدت تحول پیدا ‌می‌کردند، زیرا حکومت‌ها در حال شکل‌گیری بود. در این زمان بازرگانی اولیه شکل گرفته بود و برای انجام امور تجاری نیاز به اسناد و مدارکی بود. ژتون‌ها، توپک‌ها، مهرها و... از جمله اشیایی بودند که بازرگانان آن زمان به عنوان سند و مدرک از آن سود می‌جستند. آنها محصولات خود، مقدار و قیمت آن را با این اشیا مشخص می‌کردند. نیازهای اقتصادی و مدیریتی به شکل‌گیری خط در این جوامع انجامید.

مراودات فرهنگی

به امانت سپردن اشیای تاریخی و آثار هنری بین کشورها امری معمول است که باعث نشر و گسترش یک فرهنگ در فرهنگ دیگر از طریق این اشیاست که عناصر فرهنگی محسوب می‌شوند.

موزه‌های بین‌المللی در این زمینه بسیار فعالند. برای مثال، در سال‌های اخیر موزه بریتانیا منشور کورش را برای نمایش به موزه ملی ایران به امانت سپرد. حتی موزه‌ها برای به نمایش گذاشتن آثار هنری مانند آثار نقاشان برجسته جهانی همکاری نزدیکی دارند.

از سوی دیگر، همکاری در کاوش‌های باستان‌شناختی و پژوهش‌های مشترک در این حوزه نیز میان دانشگاه‌های معروف و موسسات پژوهشی بین‌المللی رایج است. اما در گذشته، به‌دلیل کمبود امکانات و نبود متخصصان در ایران و براساس اعتماد مابین طرفین برخی از آثار کشف‌شده از کاوش‌های باستان‌شناختی برای انجام مطالعات بیشتر به امانت در اختیار دانشگاه‌های خارجی قرار می‌گرفت.

آیا الواح هخامنشی به خانه بازمی‌گردند؟

با استرداد اشیای چغامیش انتظار می‌رود که الواح هخامنشی نیز به خانه بازگردد. گیل استاین درباره استرداد الواح هخامنشی که برخی تعداد آنها را بالغ بر 30 هزار عنوان می‌کنند، با اشاره به این‌که در حال حاضر این امر از اختیار دانشگاه شیکاگو خارج است و تصمیم‌گیری برعهده دادگاه عالی آمریکا گذاشته شده، افزود: در دو دادگاه اولیه که بر سر فروش این الواح صورت گرفته، رای به نفع ایران صادر شده است و امیدواریم در دادگاه عالی نیز رای به نفع ایران صادر شود تا این الواح ارزشمند را به ایران بازگردانیم.

به گفته او، الواح هخامنشی، اشیای تجاری نیستند که به فروش گذاشته شوند، بلکه مدارک و اسناد فرهنگی ارزشمندی به‌شمار می‌آیند و بی‌تردید به کشور ایران تعلق دارند.

علیزاده نیز درباره بازگرداندن الواح هخامنشی به ایران گفت: فرآیند حقوقی در دادگاه‌های آمریکا سه مرحله دارد. در دادگاه اولیه و میانی، رأی به بازگرداندن این اشیا به ایران داده شده است. منتظریم تا دادگاه عالی نیز برگزار و رأی نهایی اعلام شود.

او با بیان این‌که معمولا دادگاه عالی در آمریکا زمانی‌که دو دادگاه اولیه و میانی رای یکسانی صادر کنند، همان رای را تأئید می‌کند، عنوان کرد: انتظار داریم دادگاه عالی در سال‌جاری رای را به نفع ایران اعلام کند تا هر چه زودتر شاهد برگرداندن الواح هخامنشی به کشور باشیم.

الواح هخامنشی ایران بیش از 70 سال پیش به بهانه ترجمه و پژوهش به مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو سپرده شد. این الواح در سال 1316 در حفاری مشترک ایران و موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در تخت‌جمشید به دست آمد. بخشی از این الواح به ایران مسترد شد. اما در سال 1385 وکلای 9 نفر از اتباع ایالات متحده آمریکا با وارد کردن اتهام واهی علیه ایران نزد یکی از محاکم شهر شیکاگو در آمریکا طرح دعوی کردند و در غیاب ایران به‌عنوان طرف دعوی موفق به اخذ حکم محکومیت ایران به پرداخت مقادیر کلانی غرامت به شاکیان پرونده شدند که به‌منظور اجرای این حکم، وکلای شاکیان پرونده در پی توقیف و صدور حکم حراج اموال فرهنگی تاریخی ایران که در موزه‌ها و موسسات آمریکایی از جمله مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو نگهداری می‌شدند برآمدند تا مبلغ حاصل از حراج اشیای تاریخی به آنان تحویل داده شود.

مؤسسه شرق‌شناسی به محض صدور حکم توقیف موقت الواح و در برخورد با پرونده اجرای حکم غرامت مربوط به پرونده کشته‌ شدگان انفجار اسرائیل و با صرف 400 هزار دلار مانع از صدور حکم حراج الواح شد، اما دادگاه اعلام کرد که مؤسسه شرق‌شناسی در موقعیت دفاع از حقوق ایران نیست و دولت ایران خود باید با ثبت دادخواست اعتراض و ورود رسمی به روند قضایی از موضع خود دفاع کند. دولت ایران در طول سال‌های اخیر وارد این دعوای حقوقی شده و منتظر رای نهایی دادگاه عالی ایالات متحده آمریکا در‌این باره است.

کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر