حزب برادران شیراز

آیت‌الله شیرازی در رجب 1312 هـ. ق (1274هـ. ش) در شیراز و در خانواده‌ای روحانی متولد شد. پدرش سیدابوطالب، مجتهد صاحب اسرارالعقاید بود. وی هنگامی که 20 سال داشت به عتبات مشرف شد و نزد آیت‌الله سیدمحمدکاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی و شیخ الشریعه اصفهانی به تحصیل علوم فقه و اصول پرداخت و به درجه اجتهاد رسید. بعد از وفات پدر در سال 1305 به شیراز برگشت و به کارهای تبلیغی و دینی پرداخت و در دوره رضاخان به‌دلیل مبارزه با سیاست او دو بار در سال‌های 1306 و 1308 از شیراز تبعید شد. وی پس از بازگشت از تبعید حزب برادران را تأسیس کرد.

شکل‌گیری حزب برادران شیراز

طرح اولیه حزب برادران در سال 1313 با تأسیس هیات برادران نور ریخته شد و به صورت محرمانه کار توسعه آن به انجام رسید. آیت‌الله شیرازی با خلع رضاشاه از سلطنت شهریور 1320 به سازماندهی روحانیت شیراز پرداخت. طبق اسناد شهربانی ابتدا با نام اتحادیه روحانیون جلساتی تشکیل داد و سپس حزب برادران را تاسیس کرد. حزب برادران بعد از سال 1320، در سال 1324 فعالیت خود را آشکار کرد.

شعار حزب برادران، استقلال ایران در زیر لوای مذهب جعفری بود. مهم‌ترین اهداف و راهکارهایی که در مرامنامه حزب آمده بود عبارتند از:

حفظ وحدت ملی ایران و توسعه مذهب جعفری اثنی‌عشری در آن

اجرای قانون اساسی بالاخص اعتبار نظارت علمای طراز اول (اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه) در مجلس سنا و ایالتی و ولایتی

تحول فکری در شئون ملی و مبارزه با خرافات

الغای امتیازاتی که بر اثر خرافات و تعصبات جاهلانه در ادوار گذشته ایجاد شده و اثبات امتیاز این که موافق با عقل وطبع باشد

تشدید مبانی روحانیت به نحوی که رتبه و راتبه در آن محفوظ باشد

تعلیم عمومی نظام و تقویت نیروی دفاع و مبارزه با هرج و مرج

به کار انداختن منابع ثروت و تزیید منافع عمومی و تأمین بودجه کشور به نسبت درآمد

تعمیم فرهنگ به‌وسیله اجرای تعلیمات اجباری و عمومی از حیث آموزش و پرورش

حفظ مرکزیت ایران با رعایت آن که همه افراد مملکت از همه شئون اجتماعی بدون امتیاز برخوردار باشند

ایجاد بهداشت عمومی از حیث تغذیه و دوا و حفظ الصحه و مسکن و تکثیر نسل به تسهیل امر ازدواج

ایجاد و تحکیم روابط حسنه بین‌الملل و دول اسلامی

مبارزه با استبداد در جمیع شئون اجتماعی

آیت‌الله شیرازی روی اصل دوم متمم قانون اساسی تأکید فراوان داشت. در نوشته‌ای از وی که در سال 1323 چاپ شده تصریح کرد که: وحدت کامل بین دولت و ملت ایران به عمل شدن به اصل دوم متمم قانون اساسی است.

از مهم‌ترین اقدامات حزب برادران در شیراز و فارس، شکل دادن به نوعی اصلاحات رفاهی و اجتماعی برای بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی مردم است. وضع مردم در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی با توجه به شیوع گسترده بیماری، رکود شدید اقتصادی، تشدید ناامنی، شورش‌های محلی، دخالت انگلیس، آمریکا و روسیه در ایران و بی‌ثباتی دولت بسیار نابسامان بود. در چنین شرایطی که مردم در وضعی بحرانی به سر‌ می‌بردند، شیوع بیماری آنفلوآنزا در شیراز و اطراف آن کشتار عجیب به راه انداخت و حزب برادران در اولین اقدام اصلاحی خود به کمک مردم آمد. همچنین در سال 1323 و در ایام پایانی جنگ جهانی دوم، بیماری حصبه و تیفوس که از بخش‌های اروپای شرقی شروع شده بود به ایران سرایت کرد و سراسر کشور را فرا گرفت. حزب برادران درصدد مقابله با این بحران اجتماعی برآمد و در یک فراخوان عمومی به ایجاد تشکیلاتی دست زدند که نتیجه آن ایجاد مؤسسه خیریه حمایت از بیماران فقیر شد. مبارزه با شیوع بیماری و مداوای مبتلایان، نخستین تجربه حزب برادران برای بسیج نیرو بود که با موفقیت به انجام رسید و موجب محبوبیت این حزب و رهبران آن میان اقشار مختلف اجتماعی شد.

از دیگر اقدامات حزب برادران، توسعه و گسترش فرهنگ عمومی و ایجاد شرایط مناسب جهت آموزش اقشار مختلف اجتماعی شیراز بود.

سیدنورالدین شیرازی برای انجام مقاصد خود نیاز مبرمی به پرورش و تعلیم طلبه‌های جوان داشت و درصدد احیای قدرت اجتماعی و علمی شیراز برآمد. از این رو در سال 1320 دستور داد دارالتبلیغی به عنوان موسسه تحصیلات علوم دینی و ادبی به منظور تربیت عناصر صالحه و فاضله برای آینده روحانیت و تنظیم جامعه آنان تأسیس شد و محل آن را مدرسه خان در نظرگرفتند.

فعالیت‌های حزب برادران به تبلیغات دینی محدود نمی‌شد و این حزب برای جذب و جلب جوانان اقدام به تأسیس باشگاه ورزشی برادران کرد که عده‌ زیادی از جوانان شیراز ثبت نام کرده و با حمایت مالی حزب، فعالیت ورزشی می‌کردند.

وی از جمله علمایی بود که در آن دوران در جهت مقابله با نظریات کسروی اقدامات گسترده‌ای کرد که شامل سخنرانی، برگزاری میتینگ و نشر مقالات مختلف بوده است. مقالات مختلف سیدنورالدین شیرازی که جوابیه او نسبت به اظهارات کسروی بود در سال 1324 در کیهان منتشر می‌شد و از پرخواننده‌ترین مقالات به‌شمار می‌آمد.

نشریه رسمی و ارگان حزب برادران، به مدیریت محمدباقر خدام محمدی آیین برادری نام داشت و سالنامه‌ای نیز به نام حزب منتشر می‌شد. یکی از نشریات اصلی حزب برادران مهر ایزد بود که در مسائل دینی و سیاسی مانند نشریات آیین اسلام و دنیای اسلام عمل می‌کرد.

در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، آیت‌الله شیرازی و حزب برادران ابتدا مانند همه نیروهای دیگر به حمایت از دکتر مصدق پرداخت و آیت‌الله شیرازی در حضور یک جمعیت 2000 نفری در شیراز، در مسجد وکیل به منبر رفت و برای پیروزی دکتر مصدق در جریان سفر وی به نیویورک و دیدار با اعضای شورای امنیت دعا کرد. اما در ادامه به‌دلیل اختلافاتی که بین مصدق و آیت‌الله کاشانی پیش آمد، با دکتر مصدق به مخالفت برخاست. در این زمان حسام‌الدین فال‌اسیری در برابر حزب برادران، تشکل حزب‌الله را ایجاد کرد به‌طوری‌که یکی به حمایت از مصدق دستور بستن بازار را می‌داد و آیت‌الله شیرازی دستور بازگشایی آن را می‌داد.

حزب برادران تا کودتای 28 مرداد 1332 فعالیت رسمی داشت ولی پس از آن به صورت محدود ادامه یافت. در این زمان تقریبا عناصر مذهبی، به‌دلیل شرایط پیش آمده، نوعا در کار سیاسی متوقف شدند.

اطلاع دقیقی از فعالیت‌های حزب برادران بین سال‌های 1333 تا 1335 که سال درگذشت رهبر حزب است، نیست. ایجاد شرایط سیاسی بعد از کودتا و استقرار قدرت دولت در فارس، مجالی برای فعالیت‌های سیاسی به‌وجود نمی‌آورد و از این‌رو حزب برادران به فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی پرداخت. گرچه در بعضی از تحرکات سیاسی ـ اجتماعی و از آن جمله تخریب منزل رئیس فرقه بهایی در شیراز که در سال 1335 بوقوع پیوست، شواهدی از دخالت عناصر حزب برادران در این ماجرا به‌دست آمده است. این اقدام آخرین فعالیت سیاسی اجتماعی سیدنورالدین محسوب می‌شود. پس از مخالفت فراوان علما و در رأس آن آیت‌الله بروجردی، دولت در سال 1334 به استانداران خود دستور داد تا از فعالیت مراکز بهائیان، جلوگیری کنند. استاندار بهایی فارس در این زمینه هیچ اقدامی نکرد و در مقابل به تقویت بهائیان پرداخت. این مساله سبب شد تا در 14 خرداد آن سال، همزمان با ورود شاه به شیراز، آیت‌الله شیرازی دستور تخریب مرکز بهائیان را داد.

پس از بازگشت شاه، استاندار فارس به شهرداری دستور داد تا آن ساختمان را بازسازی کنند. نهایتا آیت‌الله شیرازی با رفتن به تهران و اصرار فراوان، خواستار تعویض استاندار شد و به دنبال آن بود که خبر عزل استاندار در 25 فروردین 1334 در کیهان منتشر شد و آیت‌الله شیرازی در میان استقبال پرشور مردم وارد شیراز شد.

آیت‌الله سیدنورالدین شیرازی در 64 سالگی در بهمن سال 1335 درگذشت. با مرگ او فعالیت حزب برادران روز به روز کم‌رنگ‌تر شد.

عبدالرحمان رحیمی / جام‌جم