آیینه‌وند و تقویت تاریخ اسلام

با وجود این، به لحاظ سابقه کار در زمینه تاریخ، حدس من این است که آیینه‌وند تحت تاثیر مرحوم آیت‌الله سیدمهدی روحانی به تاریخ اسلام علاقه‌مند شد. دلیلش هم این بود که فرزند آن مرحوم (آقا محمد روحانی) همکلاسی مرحوم آیینه‌وند بود و هر دو مکرر در قم خدمت آیت‌الله سیدمهدی روحانی می‌رسیدند. همان زمان سیدجعفر مرتضی هم در قم ارتباط نزدیکی با آیت‌الله روحانی داشت و بدون شک، ارتباط دوستی میان مرحوم آئینه‌وند و استاد جعفر مرتضی برقرار شده و در گرایش او به تاریخ موثر بوده است.

پس از بازگشایی دانشگاه‌ها، مرحوم آیینه‌وند به دانشگاه تربیت مدرس رفت و اما پس از مدت کوتاهی عازم سوریه شد. در آنجا در رایزنی فرهنگی ایران، مشغول انتشار مجله الثقافه‌الاسلامیه شد که یکی از مجلات آبرومند در حوزه فرهنگ اسلامی بود و مقالات خوبی در آن انتشار می‌یافت. او در آنجا دکترایش را در ادبیات عرب گرفت و به ایران بازگشت.

از آن به بعد به فعالیت در زمینه تاریخ اسلام و نگارش آثار و مقالات در این حوزه پرداخت و از آنجایی که با زبان عربی‌ به خوبی آشنا بود، بخشی از آثار او به ترجمه اختصاص داشت.

اما از آثار قابل توجه اولیه او می‌توان به دو جلد «ادبیات انقلاب در شیعه» اشاره کرد که نگرشی انقلابی در شیعه را عرضه می‌کرد که آن زمان خواهان بسیاری داشت. این کتاب دوجلدی مروری بود بر اشعار شاعران شیعی مانند دعبل و دیگران؛ یک جلد آن اشعار شاعران برگزیده شیعه مانند کمیت و سیدحمیری و دعبل و مجلد دیگر ترجمه و شرح نامه ابوبکر خوارزمی بود که در آن، مصایب شیعه را بیان کرده است. در زمینه ادبیات انقلابی شیعه اثری هم با عنوان «قیام‌های شیعه در تاریخ» به رشته تحریر درآورد که همان اوایل مرکز فرهنگی رجاء و همین‌طور بخش‌های تبلیغات سپاه آن را چاپ کرد. به نظرم همین ادبیات روی شعر معروف مرحوم آقاسی درباره شیعه و انقلاب هم تاثیر گذاشت و درواقع مرحوم آقاسی در این زمینه وامدار آیینه‌وند بود. از دیگر آثار او در این عرصه می‌توان به «حجربن عدی انقلابی شهید» اشاره کرد.

به نظر می‌رسد در دانشگاه پس از انقلاب فرهنگی نقش آیینه‌وند در حوزه تاریخ اسلام جدی‌تر شد و این اواخر در حوزه تمدن اسلام هم فعالیت بیشتری داشت و مجله‌ای به عربی در این زمینه در پژوهشگاه علوم انسانی را مدیریت می‌کرد که از آثار ماندگار اوست.

مرحوم آیینه‌وند، از زمان استخدام تا پایان عمر بخش عمده‌ای از کار دانشگاهی‌اش را به تقویت تاریخ اسلام اختصاص داد. نخستین دانشجویان تربیت مدرس که قرار بود بعدها استاد تاریخ اسلام شوند در دوره او فعال شدند و برای تعلیم به قم نزد سیدجعفر مرتضی هم می‌آمدند.

در کنار آن، پژوهش‌هایش در حوزه تاریخ اسلام هم ادامه پیدا کرد و همچنین به فعالیت در وزارت علوم برای ساماندهی رشته‌های تاریخ بخصوص تاریخ اسلام و تعیین سرفصل دروس و شرکت در بسیاری از شوراهای مربوط، توجه داشت. در کنار اینها، کارهای اجرایی و مدیریتی را برعهده گرفت و به عنوان مثال در مقام ریاست دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس فعالیت کرد. در واقع، این بخش، در طول عمرش، وقت زیادی از او گرفت و شاید اگر نبود، آثار پژوهشی او و تألیفاتش بیش از اینها بود.

آیینه‌وند بجز کارهای دانشجویی و تربیت دانشجو در حوزه تاریخ اسلام که یکی از اصلی‌ترین خدماتش محسوب می‌شد، در زمینه نگارش هم فعال بود. یکی از زمینه‌های فعالیت او، نگارش در حوزه منابع تاریخ اسلام است که بعدها در قالب یک اثر 2 جلدی با نام «علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی» منتشر شد.

قبل از آن هم کتاب علم تاریخ در اسلام را به زیور طبع آراسته بود که در شمار نخستین آثاری بود که پس از انقلاب درباره منابع تاریخ اسلام منتشر شد.

مرحوم آیینه‌وند به ترجمه هم علاقه داشت و چندین ترجمه منتشر کرد که یکی از آنها کتابی درباره مالک بن نبی و کتابی درباره قیام امیر عبدالقادر جزایری بود. ترجمه کتاب نهضت ترجمه در شرق جهان اسلام در قرن سوم و چهارم از رشید جیملی، از دیگر آثار اوست. این مسأله هم تمایلات اصلاح‌طلبانه فکری وی را نشان می‌دهد و هم توجه‌اش به مسائل تمدنی را عیان می‌کند.

و اما بنده از سال‌های نخست دهه 60 مرحوم آیینه‌وند را می‌شناختم و گاه در برنامه‌های مختلف از جمله برخی از برنامه‌های تلویزیونی به صورت مشترک در کنار او حضور داشتم. همچنین برخی از سال‌ها که به حج مشرف می‌شدند و ارتباطشان با آقایان قاضی‌عسکر و مهدوی‌راد نزدیک بود، با او بودم. در این سفرها معمولا با دکتر محمدباقر حجتی بود و از یکدیگر جدا نمی‌شدند.

به اجمال باید گفت که او نقش قابل‌توجهی در «ادبیات تاریخ اسلامی» دارد و در همه ابعاد آن از نگارش کتاب و مقاله و ترجمه گرفته تا تربیت دانشجو و برنامه‌ریزی درسی و ... فعال بود.

وارد نشدنش به عرصه سیاست در یکی 2 دهه گذشته، زمینه فعالیت آرام‌تر و بیشترش را در همه دولت‌ها فراهم کرد. در دولت اخیر و طی یک سال و چند ماه گذشته نیز به عنوان رئیس پژوهشگاه علوم انسانی فعالیت می‌کرد. خداوند او را غریق رحمت گرداند و خدمات، فعالیت‌ها و عباداتش را به کرم خود قبول کرده، ذخیره آخرتش شود.

حجت‌الاسلام دکتر رسول جعفریان

استاد دانشگاه تهران