نوستالژی اسکناس

یادی از اسکناس‌های مجروح و از جنگ برگشته

مردمی که با اسکناس خیلی سر و کار داشتند، درباره این تکه‌کاغذ دوست‌داشتنی چند داستان و لطیفه هم ساختند. یکی از مشهورترین لطیفه‌ها درباره مردی شهرستانی بود که پس از ورود به تهران و دیدن سردر دانشگاه تهران با هیجان به رفیقش می‌گفت: «اون‌جا رو ببین؛ چه 50 تومنی بزرگی!»

لطیفه دوم از این قرار است: دو نفر که اسکناس جعل کرده‌بودند در بازداشتگاه داشتند از خاطراتشان می‌گفتند. اولی به دومی گفت: چطور است که من بعد از یک سال دستم رو شد ولی تو را بعد از چند ساعت دستگیر کردند. دومی گفت: «آخه من اسکناس 7 تومانی جعل کرده بودم.»

در دهه 60 مردم بیشتر از امروز با معضل اسکناس‌های کهنه و تکه‌پاره مواجه بودند. یک اسکناس بارها دست به دست می‌گشت و فرسوده می‌شد. معمولا وقتی اسکناس پاره را به طرف مقابل می‌دادی او با لبخندی نمکین می‌پرسید: «از جنگ برگشته؟ چرا این‌قدر مجروح شده؟» یا این‌که صاحب اسکناس را سرزنش می‌کرد و می‌گفت: «بیشتر از قیمت خودش باید بهش چسب بزنم!» البته فکر نکنید که در حال حاضر دیگر مشکل فرسوده شدن اسکناس‌ها را نداریم. الان هم یکی ‌از لذت‌های مسافران تاکسی این است که اسکناسی پاره و مجروح را به راننده بدهند و قبل از متوجه شدنش سریع پیاده شوند!

ارج و قرب اسکناس 100 تومانی

امروزه اسکناس 100 تومانی به‌سختی پیدا می‌شود و بیشتر مردم از سکه 100 تومانی استفاده می‌کنند. البته درست این است که بگوییم حتی از سکه هم استفاده نمی‌کنند. 100 تومان آن‌قدر بی‌ارزش است که فقط با آن می‌شود یک آدامس بی‌کیفیت یا شکلاتی کوچک خرید. خیلی از مغازه‌دارها 100 تومان باقیمانده معامله را نمی‌دهند و نمی‌گیرند. جمله بنداز توی صندوق یا باشه طلبم را این‌جور مواقع زیاد می‌شنویم. در داروخانه‌ها به جای باقیمانده پول، چسب زخم می‌دهند و نانوایی‌ها بخشی از یک قرص نان تقدیم مشتری می‌کنند. حالا برای این‌که به ارزش اسکناس 100 تومانی در دهه 60 پی ببریم، بیایید مرور کنیم که با این مبلغ چه چیزهایی می‌شد خرید. حدود 25 سال پیش اگر اسکناس 100 تومانی را به میوه‌فروش می‌دادید او به شما 4 کیلو هلو یا 6 کیلو گوجه‌فرنگی می‌داد. با این پول می‌توانستید 5 کیلو آلو یا 10 کیلو کاهو هم بخرید. نوشابه شیشه‌ای 5 تومان بود و با 100 تومان 20 شیشه نوشابه می‌دادند. همچنین می‌توانستید با 100 تومان 5 سیخ کباب کوبیده چرب و خوشمزه نوش جان کنید. اگر می‌خواستید 7 نفری به سینما بروید هم هزینه‌اش حدود همان 100 تومان می‌شد.

با یادآوری این خاطرات یک‌بار دیگر نگاهی معنادار به این اسکناس 100تومانی بیندازید؛ اسکناسی که یار خوبی بود و ما قدرش را ندانستیم!

اسکناس‌های منقش به آیت‌الله مدرس و کارگران بیل به دست

اسکناس‌های بعد از انقلاب اسلامی را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد. در زمان حیات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی(ره)، ایشان تمایل نداشتند تصویرشان روی اسکناس‌ها درج شود. از سال 71 به بعد اولین اسکناس‌ها با تصویر حضرت امام منتشر شد. در روی اسکناس‌های 100 تومانی قهوه‌ای‌رنگ و 200 تومانی ارغوانی‌رنگ که الان هم در بازار موجود است، عکس حضرت امام را می‎‌بینیم. در حالی که روی اسکناس‌های 100 تومانی قدیمی عکس مدرسه فیضیه قم نقش بسته بود. در دهه 60، پول توجیبی بچه‌ها در حد همان 20 و 50 و 100 تومان بود. آن 20 تومانی‌های سبزرنگ را به یاد می‌آورید؟ همان‌هایی که در تصویر پشتش کشاورزان با بیل مشغول کار بودند و یک تراکتور هم کنار زمین دیده می‌شد؟ آن 50 تومانی‌های سبز و خاکستری‌رنگ هم سهم دانش‌آموزانی بود که وضع بهتری داشتند. روی این اسکناس نمازگزاران جمعه مشغول نیایش بودند و پشتش سردر دانشگاه تهران دیده می‌شد.

پررنگ‌ترین خاطره دانش‌آموزان دهه 60 از پول توجیبی آن 10 تومانی‌های قرمزرنگی است که رویش تصویر آیت‌الله مدرس نقش بسته بود. آن زمان کم‌ارزش‌ترین اسکناس همین 10 تومانی بود و بچه‌ها با داشتن آن زنگ تفریح را جشن می‌گرفتند.

به مرور زمان طراحی پشت و روی اسکناس‌ها تنوع بیشتری پیدا کرد و مردم شاهد درج تصاویر راهپیمایی مردم در ایام انقلاب، حرم مطهر امام رضا(ع)، حرم مطهر حضرت معصومه(س)، آرامگاه حافظ و بنای آزادی بر دو طرف اسکناس‌ها بودند. بررسی اسکناس‌های رایج و چاپ شده توسط بانک مرکزی در فاصله سال‌های 57 تا 62 نشان می‌دهد که در مدت زمان 6 سال توسط بانک مرکزی 7 قطعه اسکناس جدید منتشر شده است. تا حدود 13 سال پیش، کاغذ اسکناس به‌طور کامل از خارج کشور وارد می‌شد که با تأسیس کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار، تمام اسکناس‌ها روی کاغذ ایرانی به چاپ می‌رسد.

اسکناس 500 تومانی فقط 11 میلیون تومان!

در حال حاضر جمع‌آوری اسکناس‌های قدیمی برای مجموعه‌داران به یک تجارت توام با تفریح تبدیل شده است. آنها اسکناس‌ها را با قیمت گران می‌خرند به این امید که بتوانند روزگاری با قیمت گران‌تر بفروشند. جالب است بدانید هم‌اکنون اسکناس‌های 5000 ریالی اوایل انقلاب بین 3 تا 11 میلیون تومان خرید و فروش می‌شود. اگر شما بتوانید دو اسکناس پیدا کنید که رقم‌شان جفت (پشت سر هم) باشد ارزش اسکناس بیشتر می‌شود.

اسکناس‌های قدیمی بر اساس میزان کهنگی‌شان در 7 گروه درجه‌بندی می‌شوند. بهترین درجه متعلق به اسکناس نو و بانکی است که شکستگی و خمیدگی نداشته باشند. اسکناس‌های کهنه و پاره و چسب‌خورده هم در پایین جدول ارزشگذاری قرار می‌گیرند.

احسان رحیم‌زاده / چمدان (ضمیمه آخر هفته روزنامه جام جم)