شمایل نگاران قاجار

‌تا آنجا که بازمانده‌های تاریخی اجازه قضاوت به ما می‌دهند، ساده‌ترین یا شاید بتوان گفت اولین ابزار بیانی بشر، نقاشی و ترسیم نقوش و اشکال بوده است؛ و باز هم با توجه به همان یافته‌ها، این نقاشی‌ها برای بشر آن دوران، جنبه‌ای رازآمیز و جادویی داشته است. نقاشی‌ها و در کل آثار هنری در ادوار مختلف بیانگر تفکر و دغدغه‌های ذهنی بشر بوده است. گاهی این تفکر محدود به تسلط به طبیعت و دغدغه ذهنی شکار بوده و گاه بشر با ابزاری به نام تخیل به ترسیم خدا یا افراد مقدس پرداخته است که به این کار در اصطلاح، «شمایل‌ نگاری» یا «شمایل سازی» یا «تمثال سازی» می‌گویند.

پژوهش در باب تاریخ شمایل ‌نگاری در ایران نقاط درخشان و گاه نازلی را به ما نشان می‌دهد؛ اما در میان تمامی این دوره‌ها، دوره قاجار دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که از آن ویژگی‌ها می‌توان مورد توجه قرار گرفتن و گسترش این هنر توسط عامه مردم را عنوان کرد. در این دوره، شاهد تأثیرات روزافزون نقاشی غربی بر نقاشی ایرانی و تمثال‌ها هستیم. رعایت اصول پرسپکتیو غربی به شکلی ناقص، استفاده از سایه رنگ‌ها جهت نمایش حجم و بهره‌گیری از انواع فرشته و تنوع تکنیک‌ها، باعث شد تا هنرمندان ابزار کار بیشتری در اختیار داشته باشند. همچنین هرکدام از این تکنیک‌ها زبان خاص خود را دارد و باعث می‌شود که موضوع شمایل نگاری، به تبع تکنیک، متفاوت ساخته و پرداخته شود. دراین دوره، تنوع هنرمندان و تنوع سلایق آنها، باعث گسترش و تفاوت آثار با یکدیگر می‌شود.

در دوره قاجاریه به دلیل ارتباط روزافزون با غرب روش‌های جدیدی درهنر و نقاشی باب شد، همچون نقاشی قهوه‌خانه‌ای، پرده‌های رنگ روغنی، نقاشی پشت شیشه و همچنین گسترش و رواج چاپ سنگی و کاشی‌نگاره‌ها که درآنها علاوه بر تصاویر رزمی و بزمی، تصاویر مذهبی و شمایل نگاری نیز مشاهده می‌شود. با توجه به محدودیت‌ها و امکانات هر تکنیک و سلیقه‌ هنرمند و صنعتگر، شمایل نگاره‌ها از ویژگی‌های متفاوتی برخوردارند.

البته مؤلف کتاب به 63 تصویر بسنده نکرده و براساس پژوهش‌هایش 25 تصویر سیاه و سفید مربوط به دوره قاجار را از سایر موزه‌ها گردآوری کرده و در این کتاب با نگاهی تحلیلی و روایی به بررسی این آثار پرداخته است. با اینکه سال تألیف این اثر به 1972 باز می‌گردد و پس ازآن تاریخ کتاب‌های متعددی درباره هنر ایران بویژه قاجاریه توسط مستشرقین تألیف شده است، اما این موضوع موجب نشده است که از ارزش‌های این کتاب کاسته شود.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب تصاویر آثار این دوره است که یکجا و در کنارهم منتشر شده‌اند. در واقع این کتاب یکی از اسناد مهم برای بررسی نقاشی رنگ روغن این دوره تاریخی ایران محسوب می‌شود. این مجموعه به درباره ایران سپرده شده اما همانند سایرآثار ارزشمند ایرانی از گزند روزگار بی‌نصیب نمانده و این مجموعه پراکنده شده و به مجموعه‌های متعددی راه پیدا کرده است. نقاشی‌های این مجموعه توسط میرزا‌بابا، محمد صادق، مهرعلی، ابوالقاسم، محمد حسن، سید میرزا و شیرین نگار خلق شده‌اند.

کتاب «شمایل نگاران قاجار» تألیف اس. جی فالک با ترجمه علیرضا بهارلو، رنگی و در 65 صفحه و باقیمت 30 هزار تومان از سوی نشر پیکره منتشر شده است.

منبع: روزنامه ایران