خاویار‌ خزر به انقراض نزدیک شد

ماهیان خاویاری از جمله گونه‌های آبزی کم‌نظیری هستند که از قدمتی چند صد میلیون ساله برخوردارند و از این رو آنان را فسیل‌های زنده جهان می‌نامند، اما ارزش ماهیان خاویاری نه به دلیل استفاده از گوشت که به واسطه تخم آنان است که به خاویار یا مروارید سیاه شهرت دارد. خاویار خود به تنهایی به عنوان اشرافی‌ترین صبحانه جهان محسوب می‌شود و بسیاری آن را به شکل خام یا همراه با تخم‌مرغ و آغشته به زرده میل می‌کنند و گروهی نیز به اندازه نوک قاشقی از آن را همراه با سبزیجات معطر یا قطعه کوچکی از نان و کره می‌خورند و بوی خاص آن و طعم منحصر به فرد را بسیار دوست دارند. با این همه مروارید سیاه دریای خزر هم اکنون درحال انقراض بوده و طی یک دوره 20 ساله تولید آن 20 برابر کاهش داشته است؛ طوری که به گفته کارشناسان، در آینده‌ای نه چندان دور دریای خزر از این گونه‌های ارزشمند و نادر تهی می‌شود.

چندی پیش محمود حجتی، وزیر کشاورزی نیز ضمن هشدار مبنی بر کاهش سالانه ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر گفت: امکان برداشت ماهیان خاویاری از دریای خزر وجود ندارد و این در حالی‌ است که دریای خزر خاستگاه خاویار دنیاست.

به گفته کارشناسان، صید غیرمجاز از جمله مهم‌ترین خطراتی است که ماهیان خاویاری خزر را تهدید می‌کند، زیرا این گونه آبزیان برای تکثیر طبیعی باید به رودخانه‌های آب شیرین مراجعه کنند. هنگامی که ماهیان خاویاری هر سال از اواخر بهمن تا اواسط اردیبهشت به رودخانه‌های آب شیرین می‌‌روند، بهترین فرصت برای صیادان غیرمجاز فراهم می‌‌شود تا این آبزیان را به صورت غیرقانونی صید کنند. علاوه بر صید غیرمجاز، آلودگی‌های ناشی از استخراج نفت و گاز و آلاینده‌های شهری و صنعتی نیز از دیگر عوامل تهدید این ماهیان است، طوری که به گفته مسئولان، بهره‌برداری از ماهیان خاویاری با حداکثر برداشت حدود ۲۷ هزار تن در سال ۱۹۸۷ همراه 3000 تن خاویار، امروزه به ذخیره بهره‌برداری با برآوردی حدود ۲۸۰ تن گوشت و ۲۰ تن خاویار رسیده است؛ به عبارتی میزان صید ماهیان خاویاری نسبت به گذشته‌های نه چندان دور، حدود ۳۰۰ برابر کاهش یافته است.

استان گلستان یکی از سه استان شمالی است که دریای خزر در نقاط نزدیک به سواحل این استان به دلیل آرام بودن آب و همچنین ارتباطی که با گرگان رود و قره سو دارد، یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های ماهی خاویاری است.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان با اشاره به کاهش میزان صید این گونه از ماهیان در کشور، درباره وضعیت ماهیان خاویاری گلستان می‌گوید: گلستان به دلیل زیستگاه‌های طبیعی و سواحل کم‌عمق، همواره مقام اول صید ماهیان مولد خاویاری در مقایسه با دیگر استان‌های شمالی در کشور را داشته است.

سیدمصطفی عقیلی‌نژاد در گفت‌وگو با مهر می‌افزاید: اما متاسفانه آلودگی رودخانه‌ها باعث شده زاد و ولد ماهیان خاویاری تا ۳۰۰ برابر کاهش پیدا کند. علاوه بر آن، صید غیرقانونی و بیش از حد، قاچاق، ساخت سد روی رودخانه‌ها، تخریب محل تخم‌ریزی و آلودگی‌های محیط‌زیستی، بیش از سه گونه از انواع ماهیان خاویاری سواحل استان را تا مرحله انقراض کشانده است.

وی با بیان این که نبود مدیریت واحد در مراحل کاشت و برداشت ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر، از بین رفتن تخم‌ ریزگاه‌های طبیعی در حوزه رودخانه‌ها و کاهش شدید تکثیر مصنوعی از مهم‌ترین عوامل ایجادکننده بحران فعلی حاکم بر ذخایر ماهیان خاویاری است، تاکید می‌کند: تنظیم توافق‌نامه روسای جمهوری پنج کشور حاشیه دریای‌خزر درباره ممنوعیت صید تجاری، در صورت ایجاد شرایط همکاری مشترک می‌تواند روزنه امیدی برای احیا و نجات ماهیان خاویاری دریای خزر و حفظ آن برای نسل‌های آینده باشد.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان یادآور می‌شود: روند کاهش سطح آب دریای خزر در پنجساله اخیر، آسیب‌های جدی به اکوتوریسم‌های آبی حوزه جنوب شرقی دریای خزر (محدوده استان گلستان) وارد کرده است، به نحوی که بیش از ۳۰ درصد مساحت خلیج گرگان و ۵۰ درصد مساحت تالاب گمیشان کاهش یافته و در صورت تداوم روند فعلی، امکان خشک شدن تالاب گمیشان تا کمتر از پنج سال آینده قطعی است، در حالی که اکوسیستم‌های خلیج گرگان و تالاب گمیشان از مناطق مهم پرواربندی انواع آبزیان سواحل ایرانی دریای خزر محسوب می‌شود. وی با بیان این که بیش از ۹۵ درصد ذخایر خزر وابسته به تکثیر مصنوعی است، می‌افزاید: زمان انقراض دیگر گونه‌ها هم با توجه به شرایط کنونی نزدیک است و شاید دور نباشد زمانی که از خاویار خزر، فقط نامی باقی بماند.

معاون هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری گلستان نیز با اشاره به کاهش ذخایر خاویار دریای خزر در سال‌های اخیر به دلیل صید غیرمجاز و آلودگی دریای خزر می‌گوید: اگر شرایط مانند گذشته شود و صنایع وابسته به خاویار نیز در شهرهای ساحلی ایجاد شود، می‌توان امیدوار بود هم شاهد افزایش اشتغال و رفع بیکاری و هم ارزش افزوده بالا در سواحل استان باشیم و رشد فزاینده بیکاری در مناطقی مانند گمیشان و بندر ترکمن متوقف شود.

مجید دهنوی با بیان این‌که هم‌اکنون پرورش ماهیان خاویاری در استان به‌صورت تکثیر مصنوعی انجام می‌شود و به دلیل آرام بودن خلیج گرگان شرایط تکثیر در این منطقه فراهم است، می‌افزاید: تکمیل خوشه‌های آبزی‌پروری در استان هم از جمله اقداماتی محسوب می‌شود که در حوزه خاویار در حال انجام است.

انقراض نسل ماهی خاویار چالباش و شیپ دریای خزر

به نظر می‌رسد در شرایط کنونی تنها راهکار ممکن توسعه تکثیر مصنوعی گونه‌های خاویاری باشد، که این کار در استان گلستان در حال انجام است. هر چند کارهایی که صورت گرفته هنوز نتوانسته ماهیان خاویاری را از خطر انقراض مصون نگه دارد.

سال ۶۸ نخستین مرکز بازسازی ذخایر خزر در استان گلستان شروع به فعالیت کرد. این مرکز ابتدا فقط برای پرورش کپورماهیان بود، اما از آنجا که در صید مولد ماهیان خاویاری و خاویار استحصال‌شده گلستان رتبه اول کشوری را داشت، به‌طور آزمایشی تکثیر ماهیان خاویاری در این مرکز شروع شد.

رئیس امور هماهنگی و شهرستان‌های اداره کل شیلات گلستان درباره وضعیت مراکز بازسازی ذخایر خاویاری این استان می‌گوید: مرکز بازسازی ذخایر خزر با ۷۲ استخر پرورشی خاویار و ۱۴۴ هکتار مساحت ساخته شد و ظرفیت تولید بالغ بر ۲۰ میلیون لارو خاویار دارد، اما به دلایل صید غیرمجاز و کاهش صید ماهی مولد و آلودگی‌های دریای خزر، نتوانسته‌ایم از این ظرفیت به صورت کامل استفاده کنیم.

مهدی قمصری با بیان این که سال گذشته تولید لارو یک نوع ماهی خاویار به نام «قره‌قوم» تنها ۹۸۴ هزار قطعه بود، می‌افزاید: نسل ماهی خاویار چالباش و شیپ دریای خزر منقرض شده است و اکنون از نظر اقتصادی فیل ماهی و از نظر تولید ماهی قره‌قوم رتبه اول را دارد.

وی با بیان این‌که اکنون سالانه کمتر از ۵۰ عدد ماهی خاویاری قره‌قوم از دریا صید می‌شود، در حالی که آمار صید این ماهی در سال‌های ۸۰ تا ۸۵ به‌طور متوسط ۵۰۰ قطعه بوده است، یادآور می‌شود: فیل ماهی نیز که هم‌اکنون سالانه کمتر از ده عدد در سال صید می‌شود، در سال‌های ۷۶ تا ۸۶ به‌طور متوسط حدود ۲۵ عدد از نوع ماده صید می‌شد.

قمصری درباره مرکز تکثیر ذخایر آبزیان وشمگیر نیز می‌گوید: تولیدات این مرکز از سال ۸۶ آغاز شده است، ولی از سال ۹۱ به دلیل نبود مولد، تولید ماهیان خاویاری نداشته و به تکثیر ماهیان استخوانی دریایی اقدام کرده‌اند.