ترویج الگوی زندگی اسلامی ایرانی در تلویزیون

پس از مهرماه سال 91 و اشارات و سوالات رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت سبک زندگی، موارد ذکر شده مهم‌ترین اقدامات تلویزیون در راستای تحقق منویات رهبر معظم انقلاب بوده است در حالی که از نگاه ایشان سبک زندگی مقدمه‌ای برای ایجاد تمدن نوین اسلامی است و قطعا به اقداماتی بلند مدت، عمیق‌تر و هدفمندتر نیاز دارد.

تنیدگی قصه و پیام

نمایش سبک زندگی ایرانی اسلامی در سریال‌های تلویزیونی در مقایسه با دیگر برنامه‌ها می‌تواند موثرتر باشد و مخاطبان بیشتری را در معرض آشنایی با مولفه‌های این سبک قرار دهد، اما تولید آن دشواری‌های خاص خود را دارد و به همین دلیل است که در عمده سریال‌هایی که با این هدف ساخته شده، به نمایش پوسته و ظاهر سبک زندگی ایرانی اسلامی بسنده شده است.

سریال پرده‌نشین که سال گذشته به کارگردانی بهروز شعیبی و نویسندگی حسین‌تراب‌نژاد از شبکه یک به نمایش درآمد، یکی از بهترین نمونه‌ها در این زمینه است، البته نه فقط به این دلیل که شخصیت‌هایش را از میان روحانیون انتخاب کرده است، بلکه به این دلیل که روح مولفه‌های زندگی اسلامی ایرانی را مد نظر داشته و در نمایش تضاد و تقابل بین قطب‌های مثبت و منفی به دام کلیشه‌‌ها نیفتاده است.

از نگاه حسین تراب‌نژاد، پرداختن به مولفه‌های سبک زندگی ایرانی اسلامی تا زمانی که یک طرح قصه مناسب وجود نداشته باشد، باورپذیر و تاثیرگذار نخواهد بود. این نویسنده به ضرورت درهم تنیدگی پیام و قصه تاکید دارد و معتقد است بدون قصه خوب نمی‌توان پیام موثر ارائه داد. وی می‌گوید: در سریال پرده‌نشین یک خط داستانی خیلی خوب در اختیار داشتیم و از ابتدا بنا بر این نبود که به سبک زندگی ایرانی اسلامی بپردازیم اما وقتی دیدیم قصه ظرفیت این کار را دارد، تحقیق کردیم و هر جایی که قصه اجازه می‌داد به این موارد پرداختیم.

تراب‌نژاد برای نمایش سبک زندگی ایرانی اسلامی در این سریال، زندگینامه چند نفر از علما و عرفای بزرگ را مطالعه کرده و از خاطرات آنها نیز بهره برده است. به اعتقاد وی هر نویسنده‌ای براساس طرحی که در دست دارد، می‌تواند تحقیقاتی در این باره انجام دهد و آنها را با ظرافت در دل قصه بگنجاند اما این به آن معنا نیست که نمی‌توان داستان‌هایی با هدف سبک زندگی ایرانی اسلامی طراحی کرد.

ایجاد قطب‌های منفی و مثبت و تقابل در سریال‌هایی که سبک زندگی را ترویج می‌کنند، از دیگر چالش‌هایی است که نویسندگان این سریال‌ها با آن مواجهند. تراب‌نژاد پرهیز از شخصیت‌پردازی سیاه و سفید را راه چاره می‌داند و توضیح می‌دهد: در سریال پرده‌نشین برای شخصیت‌های قطب منفی انگیزه‌های انسانی و قابل درک طراحی کردیم و در قصه‌پردازی به حساسیت‌های جامعه توجه داشتیم.

سبک زندگی و آموزش

تمام شبکه‌های تلویزیون بعد از سخنان رهبر معظم انقلاب درباره سبک زندگی، از دو زاویه به سوالات و اشارات ایشان پرداختند؛ برخی از برنامه‌های تلویزیون آموزش مولفه‌های این سبک را مد نظر قرار داده و برخی دیگر با حضور کارشناسان این مولفه‌ها را بررسی و تحلیل کرده‌اند. شبکه دو به‌عنوان شبکه خانواده بیش از دیگر شبکه‌ها این مقوله را مد نظر داشته و در برنامه‌های عصر خانواده، زنده‌باد زندگی، روز از نو، بچه‌های مسجد و حتی برنامه‌های سفر ایمن و برنامه‌های کودک و نوجوان نیز به سبک زندگی ایرانی اسلامی توجه داشته است. همچنین این شبکه برنامه «ما ایرانی‌ها» را به صورت ویژه برای ریشه‌یابی خصوصیات ویژگی‌های مختص ایرانی‌ها تدارک دید و این روزها برنامه «دایره زندگی» را به‌منظور نمایش کاربردی این سبک به مخاطبان خود ارائه می‌کند.

به گفته دکتر مریم جلالی مدیر گروه فرهنگ و خانواده شبکه دو، تمام مواردی که رهبر‌معظم انقلاب درباره سبک زندگی طرح کرده‌اند در برنامه‌های این گروه بازنمایشی شده است. وی می‌گوید: برای بازنمایی خانواده‌ای که منش و سلوک ایرانی اسلامی دارد، خانواده ایرانی را یک خانواده مولد در نظر گرفته‌ایم که وظیفه تولید عاطفه، اخلاق، درآمد اقتصادی و جمعیت را برعهده دارد. این تعریف، سرفصل تمام برنامه‌های گروه خانواده فرهنگ قرار دارد و تمام برنامه‌ها زیر چتر همین تعریف، یک یا چند مولفه از سبک زندگی ایرانی اسلامی را تشریح می‌کنند.

در عموم برنامه‌هایی که سبک زندگی را مدنظر قرار داده‌اند، بیشتر از هر چیز طرح و تشریح مولفه‌های سبک زندگی ایرانی اسلامی را شاهدیم که در گفت‌وگو با کارشناسان ارائه می‌شود. به نظر می‌رسد، دیگر وقت آن رسیده که برنامه‌هایی با قالب‌های متنوع‌تر در ارتباط با مقوله سبک زندگی در شبکه‌های مختلف ساخته شود که از قابلیت‌های تصویری بیشتر و پشتوانه‌ تحقیقاتی عمیق‌تر برخوردار باشند تا پرداختن به این مساله از انحصار گفت‌وگو با کارشناسان خارج شود.

تغییر سبک در برنامه‌سازان

برنامه‌سازان براساس نیازهای جامعه برنامه‌ می‌سازند، از جامعه، آسیب‌ها و موفقیت‌های آن برای برنامه‌سازی الهام می‌گیرند، مسائل جامعه را مطرح می‌کنند و از همه مهم‌تر این‌که خودشان بخشی از همین جامعه هستند، بنابراین طبیعی است که اشکالات مد نظر رهبری در میان برنامه‌سازان هم مشهود باشد!

از نگاه حجت‌الاسلام و المسلمین حسن رحیم‌زاده که به‌عنوان کارشناس دینی و مشاور در برنامه‌ها و سریال‌های متعددی همکاری داشته است، تغییر سبک زندگی زمانی رخ می‌دهد که در بینش افراد جامعه تغییر ایجاد شده باشد. رحیم‌زاده می‌گوید: یک برنامه تلویزیونی باید بتواند اندیشه‌ای را به باور بدل کند تا بینش ایجاد شود و به دنبال آن تغییر سبک زندگی به خودی خود رخ خواهد داد. بنابراین لازم است برنامه‌هایی که در ارتباط با این موضوع در تلویزیون تولید می‌شود در ادامه هم باشند، هم‌افزایی کنند و یکدیگر را تائید کنند.

وی کشور ژاپن را نمونه‌ای از کشورهای صاحب سبک می‌داند و معتقد است مدرنیته نتوانسته روح زندگی ژاپنی را دستخوش تغییر کند چرا که احترام به سنت‌ها جزو باورهای مردم این کشور است.

سهم تلویزیون در اصلاح سبک زندگی

این کارشناس مذهبی، ضمن تاکید بر این نکته که تلویزیون یکی از نهادهای مسئول در قبال اصلاح سبک زندگی است، همراهی و همدلی مدیران و برنامه‌سازان شبکه‌ها را شرط لازم برای ایجاد عزم جهادی در جهت اصلاح سبک زندگی مردم می‌داند و می‌گوید: متاسفانه کمتر شاهد گفت‌وگوی موثر و تعامل بین مدیران و برنامه‌سازان هستیم. هر گاه در یک گروه برنامه‌ساز، تمام عوامل با هم گفت‌وگو و تعامل داشته‌اند نتیجه موفقیت آمیز بوده است اما متاسفانه در بسیاری موارد شاهد بی‌حوصلگی هستیم.

از نگاه این کارشناس، هر اثری قبل از تولید باید توسط اهل نظر پشتیبانی شود و تحقیق و پژوهش صرفا به معنای جمع‌آوری اطلاعات نیست بلکه تعامل و گفت‌وگو برای هم‌افزایی و تبادل دانش می‌تواند بیش از تحقیق و پژوهش براساس مستندات مکتوب در نتیجه کار تاثیر داشته باشد. حجت‌الاسلام رحیم‌زاده به عنوان یک مبلغ مذهبی، ترویج سبک زندگی ایرانی اسلامی را یک کار تربیتی توصیف و تاکید می‌کند: درباره مباحث تربیتی میزگرد و سخنرانی داریم اما تعامل و گفت‌وگو نداریم. در اکثر برنامه‌های تربیتی زود به نتیجه می‌رسیم و جمع‌بندی می‌کنیم. اهل نظر خودشان را با برنامه‌سازان وفق نمی‌دهند و برنامه‌سازان به توضیحات کارشناسان با تامل گوش نمی‌دهند.

از توضیحات حجت‌الاسلام رحیم‌زاده می‌توان این‌طور استنباط کرد که برنامه‌سازی در تلویزیون هم بی‌تاثیر از تغییر سبک زندگی جامعه در این سال‌ها نبوده و لازم است برنامه‌سازانی که درباره سبک زندگی برنامه‌ می‌سازند، همین سبک را در زندگی حرفه‌ای و اجتماعی، پیشه کنند.

سبک زندگی ایرانی اسلامی، مقدمه تمدن نوین اسلامی

«هدف ملت ایران و هدف انقلاب اسلامی، ایجاد یک تمدن نوین اسلامی است». رهبر معظم انقلاب ضمن طرح این هدف، در دیدار با جوانان استان خراسان شمالی در 23 مهرماه سال 1391، راه‌های رسیدن به آن را، تشریح کردند.

براساس اظهارت ایشان، ایجاد تمدن نوین اسلامی در گروی پیشرفت کشور در دو بخش اساسی است؛ بخش ابزاری که موضوعاتی چون علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسی و نظامی، اعتبار بین‌المللی، تبلیغ و ابزارهای تبلیغ را شامل می‌شود و بخش حقیقی که به سبک زندگی ارتباط دارد.

از نگاه ایشان بخش دوم از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ بخشی که به مفهوم و اصالت خانواده برمی‌گردد و مهم‌ترین قسمت تمدن و متن زندگی انسان را شکل می‌دهد، اما آنچنان که ایشان تشریح کرده‌اند، در این موارد پیشرفت چندانی حاصل نشده است. در همین راستا 20 سوال کلیدی از سوی رهبر انقلاب مطرح شده که از آن جمله می‌توان به دلایل ضعف فرهنگ کار جمعی، روی آوردن جوانان به مواد مخدر، عدم مدارا در روابط همسایگی، کمرنگ شدن صله‌رحم، ضعف فرهنگ رانندگی، بی‌توجهی به الزامات آپارتمان‌نشینی، نبود الگو برای تفریح سالم و طراحی لباس، آشفتگی در معماری، دروغ‌گویی در بازار، ادارات و معاشرت‌های روزانه، کارگریزی و کمرنگ شدن وجدان کاری، شیوع پرخاشگری و بی‌صبری، کم‌توجهی به حقوق بستگان و دیگران، رواج مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و بی‌نتیجه ماندن حرف‌‌ها و نظرها و ایده‌های خوب اشاره کرد. رهبر انقلاب در پی طرح سوال، موارد ذکر شده را نیازمند آسیب‌شناسی دانسته‌اند و شکل‌گیری سبکی از زندگی را توصیه کرده‌اند که مبتنی بر ایدئولوژی باشد. ایشان در این باره توضیح داده‌اند: نمی‌شود یک تمدن را به صرف این‌که ماشین دارد، صنعت دارد، ثروت دارد، قضاوت و تحسین کرد؛ در حالی که در داخل آن، این مشکلات فراوان، سراسر جامعه و زندگی مردم را فرا گرفته. رفتار اجتماعی و سبک زندگی، تابع تفسیر ما از زندگی است: هدف زندگی چیست؟ هر هدفی که ما برای زندگی معین کنیم، برای خودمان ترسیم کنیم، به‌طور طبیعی، متناسب با خود، یک سبک زندگی به ما پیشنهاد می‌شود. یک نقطه‌ اصلی وجود دارد و آن، ایمان است. هیچ ملتی که داعیه‌ تمدن‌سازی دارد، بدون ایدئولوژی نمی‌تواند حرکت کند.

تاکید ایشان درباره آسیب‌شناسی مسائل گرچه صرفا به رسانه ملی محدود نمی‌شود و تمام نهادهای دولتی و غیردولتی را هدف قرار می‌دهد اما رسانه ملی به‌عنوان یک دانشگاه عمومی در یک سال گذشته وظیفه‌ای سنگین بردوش داشته است.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون