نمادهای ایرانی ـ اسلامی در تصاویر تلویزیونی

توجه به این که‌ پیام‌ها در قالب چه موضوعات‌، تکنیک‌ها، لوکیشن‌ها، بازیگران‌، طراحی صحنه و... به مخاطب ارائه می‌شوند، اهمیت دارد و این‌که در این ساختارها از کدام مولفه‌های ملی، دینی و بومی استفاده می‌کنند می‌تواند در ارزشگذاری یک اثر مهم باشد.

فرهنگ و هنر ایرانی – اسلامی دارای غنای زیادی است که برنامه‌سازان می‌توانند از این ظرفیت استفاده کنند و پیام‌های خود را در فرمی اصیل به نمایش بگذارند. از طرح‌ها و نمادهای ایرانی – اسلامی می‌توان در صحنه، لباس بازیگران، دکور و ... استفاده کرد. این روش باعث می‌شود هم تصاویر دیدنی و جذاب و هم نمادهای ایرانی – اسلامی به مخاطب معرفی شود.

مستقیم‌گویی نتیجه ندارد

مهران مهام که تهیه‌کنندگی سریال‌هایی همچون دردسرهای عظیم، روزهای بد به در، سر به راه، زن ‌بابا، ترش و شیرین، متهم گریخت و خانه به دوش را به عهده داشته، درباره این که چرا سازندگان آثار نمایشی در ساخت آثارشان کمتر از مولفه‌های ایرانی - اسلامی استفاده می‌کنند، به جام‌جم توضیح می‌دهد: این موضوع کاملاً به طرح بستگی دارد که از سوی تهیه‌کننده به شبکه ارائه می‌شود. باید دید طرح قابلیت استفاده از نماهای ایرانی – اسلامی را دارد یا نه.

این تهیه‌کننده معتقد است: نباید نشانه‌های ایرانی ـ اسلامی در آثار نمایشی گل درشت باشد، چون در مخاطب ایجاد دافعه می‌کند و تاثیر لازم را نمی‌گذارد. به همین دلیل همیشه در لایه‌های زیرین قصه، بحث خانواده و دین‌مداری را مد نظر قرار می‌دهم. باید قبول کنیم مخاطب هیچ علاقه‌ای به نصیحت ندارد و از شنیدن توصیه فراری است.

به نظر این تهیه‌کننده، سریال‌ها نباید به منبری برای مستقیم‌گویی تبدیل شود. در واقع ما باید نوع درست زندگی کردن را به شکل غیرمستقیم در آثار نمایشی و غیر نمایشی‌ ترویج بدهیم. به عنوان مثال اگر بخواهیم با نشان دادن یک خانواده موفق الگوی مناسبی به مردم ارائه بدهیم، نباید به شکل مستقیم روی این موضوع کار کنیم.

این تهیه‌کننده تاکید می‌کند: ما باید ویژگی‌های خانواده‌های اصیل ایرانی را به نمایش بگذاریم و سنت‌های خوب گذشته را احیا کنیم. در این صورت خانواده سالم را تربیت خواهیم کرد. استفاده گل‌درشت از نشانه‌های اسلامی ـ ایرانی به نتیجه مطلوب ختم نمی‌شود و ما هر چقدر به بدنه جامعه بیشتر نزدیک شویم، درصد موفقیت‌مان افزایش می‌یابد.

کم‌توجهی دلیل خوبی نیست

مهدی خلجی، مدیر گروه اقتصاد و جامعه شبکه پنج در پاسخ به این که چرا در برنامه‌‌های غیرمعارفی از جمله: برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی از نمادهای ایرانی ـ اسلامی در محتوا و دکور استفاده نمی‌شود؟ به جام‌جم توضیح می‌دهد: این مساله فقط دامنگیر برنامه‌های تلویزیونی نیست و مساله‌ مبتلا به افراد جامعه است. به نظر شما آیا همه مردم در خانه‌هایشان از مولفه‌های ایرانی ـ اسلامی استفاده می‌کنند ؟ ما نمی‌توانیم بگوییم کارکرد رسانه‌ به چنین مشکلی منجر شده است. البته نکته‌ای که می‌گویید درست است و ما به عنوان رسانه می‌توانیم در این باره فرهنگسازی کنیم.

وی ادامه می‌دهد: همان طور که اشاره کردید در برنامه‌های معارفی از رنگ‌های فیروزه‌ای، نقوش و طرح‌های ایرانی ـ اسلامی استفاده می‌شود، اما در دیگر برنامه‌هایی که در گروه‌های دیگر ساخته می‌شود از چنین نقوشی استفاده نمی‌شود. این مساله به بی‌توجهی سازندگان و مدیران برمی‌گردد. البته دکور برنامه «عقیق» که ماه رمضان از شبکه پنج پخش شد، کاملاً منطبق بر نشانه‌های ایرانی ـ اسلامی بود و این طرح توسط تهیه‌کننده ارائه شد.

این مدیر گروه، معتقد است همه نسبت به این مساله مسئول هستیم و برای جلب نظر مخاطب باید از طرح اسلامی ـ ایرانی استفاده کنیم. خیلی از معماری‌های جهان اسلام مربوط به کشور ماست که در آنها از نقوش ممتاز و عالی استفاده شده است اما ما معمولا از این معماری و نقوش کمتر در برنامه‌سازی استفاده می‌کنیم و کمتر از آنها الهام می‌گیریم. البته نباید در یک زمان خاص چنین موجی در برنامه‌ها ایجاد کنیم و در همه تولیدات از نشانه‌های ایرانی و اسلامی استفاده کنیم چون در مخاطب دافعه ایجاد می‌کند. می‌توان به مرور در این باره فرهنگسازی کرد.

غفلت از نشانه‌های ایرانی و اسلامی

خلجی، با اشاره به آثار مستند حمید مجتهدی، می‌گوید: او در مستند ایران به شکلی زیبا به اماکن مقدس و قدیمی می‌پردازد که مورد توجه و رضایت مخاطبان قرار می‌گیرد. دلیل این که با دوربین او متوجه عظمت‌های ایران می‌شویم این است که می‌داند دوربین‌ را کجا بگذارد و چطور رنگ‌ها را به تصویر بکشد. این گونه آثار ثابت می‌کند ما می‌توانیم با بهره بردن از داشته‌های فرهنگی‌مان و بهره بردن از توانمندی افراد خبره، آثاری بسازیم که بهره‌مند از مولفه‌های ایرانی ـ اسلامی باشد. برای این‌کار لازم نیست حتما سراغ ساخت دکورهایی سنگین و با هزینه بالا برویم بلکه می‌توانیم از لوکیشن‌های طبیعی که داریم، استفاده کنیم و با ورود به چنین لوکیشن‌هایی این کار محقق می‌شود.

لزوم استفاده از نمادها در همه برنامه‌ها

دکتر سیدعلیرضا واسعی، کارشناس برنامه‌های معارفی تلویزیون و دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درباره این که چرا استفاده از نشانه‌های ایرانی ـ اسلامی فقط به برنامه‌های معارفی خلاصه می‌شود و در دیگر برنامه‌ها و آثار نمایشی از آنها استفاده نمی‌شود به جام‌جم می‌گوید: در تربیت و پرورش یک انسان باید به شکل کامل و پیکروار به او نگاه کنیم و نه به صورت اتمی و جزئی. اگر جزیره‌ای دیده شود، مسلماً هیچ نتیجه مثبتی نخواهیم گرفت. بنابراین نباید جنبه‌های معنوی و مادی یا دنیوی و اخروی را از هم تفکیک کرد، زیرا در هم تنیده شده‌اند و تفکیک کردن آنها به عدم توازن در تعلیم و تربیت منجر خواهد شد. به همین دلیل نباید از نشانه‌های ایرانی و اسلامی فقط در برنامه‌های معارفی استفاده کنیم و در بقیه برنامه‌ها این موضوع را نادیده بگیریم.

این دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به خاطره‌ای از یکی بزرگان می‌گوید: یکی از اساتید دانشگاه به کشور ژاپن و یکی از دانشگاه‌های توکیو رفته بود. مسئول دانشگاه، دپارتمان‌های مختلف از جمله روان‌شناسی، علوم اجتماعی، تاریخ و... را به او معرفی کرده بود. در پایان این دیدار استاد به این مسئول گفت: پس دپارتمان اخلاق شما کجاست؟ و او خطاب به استاد دانشگاه گفت که اخلاق در همه حوزه‌ها و همه عرصه‌ها حضور دارد و نمی‌توان این مساله را از حوزه‌های دیگر تفکیک کرد، به همین دلیل به شکل مستقل دپارتمان اخلاق نداریم.

وی در ادامه می‌افزاید: با ذکر این خاطره به این نتیجه خواهیم رسید که نباید فقط از نشانه‌های ایرانی و اسلامی در برنامه‌های معارفی استفاده کنیم و در برنامه‌های اجتماعی و نمایشی آن را نادیده بگیریم. این موضوع می‌تواند در همه برنامه‌ها جاری و ساری باشد. نباید این تفکیک را قائل شویم، بلکه باید به گونه‌ای به این مساله بپردازیم تا نظر فردی که دنبال ارزش‌های دینی است با کسی که مباحث هنری را پیگیری می‌کند، تامین شود. با تفکیک کردن این دو گروه به نتیجه درستی نخواهیم رسید.

برنامه‌سازان و تولیدکنندگان آثار نمایشی از زمان شکل‌گیری طرح می‌توانند به نشانه‌های ایرانی ـ اسلامی توجه کنند و در محتوا و ساختار از آنها بهر‌ه‌مند شوند. مسلماً در ایران اسلامی توجه به معیارهای اسلامی و ایرانی ضرورتی انکارناپذیر است و لازم است این مساله در محتوای آثار تلویزیونی ترویج شود و همچنین ساختارهای برنامه‌ها با این معیارها همخوانی داشته باشد.

فاطمه عودباشی - گروه رادیو و تلویزیون