دراماتیک‌ترین روز تاریخ

به گزارش جام جم سیما، این حماسه برخلاف بسیاری از اتفاقات تاریخی صرفا محدود به یک روز خاص نیست و از مدت‌ها قبل و پس از خود دارای ظرفیت‌های فوق‌العاده داستانی است.

این ظرفیت‌ها البته هرگز به‌طور کامل مورد استفاده قرار نگرفته است و هر بار که به شکل درست و تحقیق شده اتفاق افتاده، اقبال فراوان مخاطبان را در پی داشته است.

در طول سال‌های پس از انقلاب فیلم‌ها و سریال‌های شاخص و نسبتا پر تعدادی به این موضوع پرداخته که در این نوشتار تعدادی از آنها به لحاظ متن بررسی می‌شود.

این آثار با سه نگاه اصلی ساخته شده است. اول آثاری که مستقیما به واقعه عاشورا پرداخته، دوم آثاری که به وقایع پیرامونی می‌پردازد و سوم آثاری که به آداب و رسوم، عزاداری، مفاهیم و اثرات قیام اباعبدلله در زندگی مردم عادی در زمان معاصر می‌پردازد.

1 ـ آثاری که به موضوع عاشورا به شکل مستقیم پرداخته‌اند نسبت به دو گروه دیگر به لحاظ کمی تعداد کمتری را دربرمی‌گیرد.

شاخص‌ترین اثر در این میان مجموعه «روایت عشق» است به کارگردانی علاءالدین رحیمی و قسمت‌هایی از مختارنامه و مجموعه «آخرین دعوت» که به صورت فلاش‌بک ذهنی یا قراردادن شخصیتی خیالی اتفاقات آن روز را نشان می‌دهد.

نکته اینجاست که فیلمنامه این آثار که به وقایع روز عاشورا می‌پردازد به دلیل داشتن منابع مشخص تاریخی و مذهبی و حساسیت‌های اعتقادی مردم نمی‌تواند آنچنان در این اتفاقات دخل و تصرفی داشته باشد و اصولا این‌گونه آثار از جهت نوع دیالوگ‌ها جای نقد و بررسی دارد و نه اتفاقاتی که در داستان طراحی می‌شود.

در روایت عشق با استفاده از ساده‌ترین صحنه‌پردازی و حتی بازیگران تئاتری صرفا روایت ساده و یک‌سویه‌ای از وقایع اصلی عاشورا اتفاق می‌افتد و خلاقیت‌های دراماتیک خاصی اتفاق نمی‌افتد.

البته در مختارنامه برخلاف دیگر آثار و تله‌تئاتر‌های کم‌هزینه استودیویی نویسنده با ورود به جهان ذهنی شخصیت‌ها به حالات آنها در کشاکش نبرد پرداخته که نگاه جدیدی است.

اثر دیگری که در قسمت‌هایی از سریال به روز عاشورا پرداخت آخرین دعوت ساخته حسین سهیلی‌زاده است که این‌بار فیلمنامه‌نویس با قرار دادن یک انسان مدرن و معاصر در بطن داستان به روایت قصه‌ای می‌پردازد

که تا پیش از این کمتر به آن پرداخته شده و آن این‌که یک نفر که ایمانش را بسیار بالا می‌داند و حتی سمتی دولتی دارد (نماینده مجلس) وقتی به آن روز می‌رسد در گذرگاه سخت انتخاب قرار می‌گیرد

و از آنجا که تردید و شک یکی از عناصر جذاب درام است این ایده صحنه‌هایی جذاب برای بیننده خلق می‌کند.

آنچه که از بررسی آثار اول برمی‌آید شباهت‌های فراوان موضوعی و حتی دیالوگ‌هاست که البته دلایل آن ذکر شد.

2 ـ آثاری که به وقایع پیرامونی نهم و دهم محرم می‌پردازد. این آثار به لحاظ کیفی و به‌خصوص فیلمنامه‌ای پربارترین آثار تلویزیون و حتی سینما هستند.

با مروری بر نام این مجموعه‌ها اولین نکته‌ای که به ذهن می‌رسد این است که توجه ویژه فیلمسازان سینمایی هم بیشتر در همین حوزه شکل گرفته است.

به‌عنوان مثال فیلم سینمایی «سفیر» ساخته فریبرز صالح با فیلمنامه‌ای از خود وی و مرحوم کیهان رهگذار و «روز واقعه» ساخته شهرام اسدی با فیلمنامه زیبای بهرام بیضایی است.

آنچه در سریال‌های این دسته همانند فیلم‌های نامبرده نمایان است، پرداخت به واقعه عاشورا با نگاه به شخصیتی عادی یا حتی مشهور در آن دوران است که در پس‌زمینه وقایع آن دوران بررسی می‌شود.

بی‌شک شاخص‌ترین آثار این نوع نگاه، مختارنامه (داوود میرباقری) و آخرین دعوت (حسین سهیلی‌زاده) است که در سریال میرباقری قیام مختار بهانه‌ای برای رسیدن به سر منشأ اصلی که همان تقابل حق و حقیقت بایزید و اطرافیانش است که به خوبی تصویر شده و جزو بهترین آثاری است که در این حوزه ساخته شده‌اند.

معصومیت از دست رفته انسانی است که در مقابل وسوسه پول، مقام و شهوت به اعتقاداتشان پشت می‌کنند و در سپاه مقابل مقام می‌ایستند.

در سریال آخرین دعوت که داستان ابتدایی آن در زمان معاصر می‌گذرد ایده اصلی بر سبک زندگی شخصیت اصلی متمرکز است وقتی او در یک جابه‌جایی زمانی، خود را در بطن واقعه کربلا می‌بیند

مصداق همان جمله معروف «یا لیتنا معک» می‌شود که کاش در رکابت بودیم و این که آیا اگر در روز عاشورا بودیم در سپاه حسین بن علی شمشیر می‌زدیم یا نه‌.

این ایده (که با واسطه یک واقعه مذهبی و تاریخی را بررسی کنیم) و در بطن داستانی فرعی به قصه اصلی برسیم تقریبا مهم‌ترین و البته موفق‌ترین نوع داستان‌پردازی است که به دلیل وسعت موضوعی و آزادی عمل نویسنده در خلق شخصیت‌ها و وقایع خیالی در چارچوب واقعه اصلی، بیشترین استفاده را حداقل در این سال‌ها داشته است.

این آثار بیشتر از آن‌که به داستان شخصیت‌های اصلی بپردازد به زندگی مردمان آن دوره و نوع انتخاب و برخوردشان ورود می‌کند.

نامه‌نگاری مردم کوفه به امام(ع)، داستان هانی ابن عروه، ورود مسلم به کوفه، قیام مختار، پیک‌هایی که از طرف امام به کوفه اعزام می‌شده‌اند و... از مهم‌ترین مضامین آثاری است که به این وقایع می‌پردازد.

البته سه مجموعه ذکر شده جزء شناخته‌شده‌ترین آثار این حوزه هستند و البته چند مجموعه و تله‌فیلم دیگر هم با همین مضامین در سال‌های گذشته ساخته شده است.

3 ـ این دسته از آثار با مجموعه‌هایی همچون «فرات» ساخته مازیار میری، «شب دهم» ساخته حسن فتحی و تعداد زیادی از تله‌فیلم‌های مناسبتی تلویزیون تعریف می‌شوند.

این آثار در حقیقت بیشتر به مفاهیم عاشورایی همچون شهادت، عدالت، حق‌طلبی، جوانمردی و ایثار در بستر داستانی مدرن می‌پردازد.

همچنین پرداختن به رسم و رسوم عزاداری ایام محرم نیز از ایده‌های مهم این آثار است. به‌طور مثال در مجموعه شب دهم در قالب یک آیین سنتی عزاداری، مانند تعزیه قصه‌ای در دوران دیکتاتوری رضاخان بیان می‌شود

که علاوه‌بر داشتن نگاهی تاریخی به آن دوره در نمایش‌های تعزیه‌ای قهرمانانش را درون دنیایی مشابه سال 60 قمری قرار می‌دهد و حالا این کاراکتر‌ها باید بین پیوستن به ظلم و سکوت در مقابل بی‌عدالتی و حقیقت‌خواهی یکی را انتخاب کنند

که این همان پیام اصلی روز عاشوراست یا مثلا در سریال فرات اختلاف دو دوست و اتفاقات پیرامون آن بهانه‌ای است برای پرداختن به نفس مظلومیت علمدار دشت کربلا و شجاعت یاران امام حسین(ع) و البته در این پرداخت غیرمستقیم مجموعه‌هایی همچون «زمانی برای عاشقی» ساخته محمدحسین لطیفی هم وجود دارد

که با به چالش کشیدن شخصیت اصلی در قرار دادن او در یک مصیبت و سختی، میزان درک او از اعتقاداتش را به مرحله امتحان خودآگاهی می‌رساند.

همان‌طور که در سطور بالا اشاره شد در این داستان‌ها ماهیت پیام قیام حسینی ابزار کار فیلمنامه‌نویس است و داستان کنونی بهانه‌ای است برای مشابه‌سازی مدرن وقایع دشت نینوا.

جایگاه فیلمنامه‌نویس

عاشورا و مفاهیم آن همواره در ذهن فیلمسازان و فیلمنامه‌نویسان ایرانی جایگاه مهمی داشته و با کمی دقت می‌توان دریافت که هر جا صحبتی از اعتقاد، ایمان و حق‌طلبی بوده است

گاهی همه داستان و گاه قسمت‌هایی همواره یا به‌طور مستقیم یا به صورت ارجاعی کوتاه به آن پرداخته است

که این موضوع البته دو دلیل مهم دارد. اولین‌بار داستان و نمایشی بی‌نظیر اتفاقات پیرامون قیام و دوم ارادت قلبی و درونی مردم ایران و به تبع آن هنرمندان به امام حسین(ع) و خاندان مطهر و مظلوم ایشان.

البته متاسفانه هنوز اتفاقات پس از روز عاشورا و همچنین شخصیت والای حضرت زینب(ع) به شکل مطلوبی در آثار نمایشی و سینمایی بازنمایی نداشته است.

این شخصیت و اتفاقات پس از شهادت امام همانند قیام مختار ظرفیت‌های دراماتیک بسیار بالایی برای ساخت یک مجموعه یا تله‌فیلم را دارد و توجه کنیم که در بسیاری از روایات و احادیث نقش انتقال درست وقایع توسط ایشان هم‌سنگ اهمیت نبرد و دلاوری شهدای کربلا بیان شده است.

آثاری که در این نوشتار و در سه گروه عنوان شد تنها گوشه‌ای از تلاش‌های این سال‌های برنامه‌سازان و به‌خصوص نویسندگان ایرانی است.

توجه کنیم که هر کدام از این آثار در زمان خود با اقبال فراوان مخاطبان روبه‌رو شده و هر کدام دروازه‌های تفکری جدیدی را روی مخاطب سختگیر و عاشق اهل بیت گشوده است پس مسلما می‌توان با استفاده از این دریای داستان‌های دراماتیک و اخلاقی، نیاز مخاطبان میلیونی را مرتفع کرد.

امام حسین(ع) در ندای جاودانه «هل من ناصر ینصرنی» هر کدام از ما را به یاری طلبیده است که این یاری نه برای او که برای رستگاری نوع بشر از خودکامگی است و تلاش‌های این سال‌های هنرمندان تلویزیون پاسخی است به این ندای حق‌طلبانه که در طول تاریخ همواره و همه جا تکرار خواهد شد.

بهرنگ ملک‌محمدی

قاب کوچک