خطر انقراض در کمین گویش سمنانی

از مشخصه‌های آوایی می‌توان به تعداد همخوان‌های بیشتر به نسبت زبان فارسی و بالاخص تعداد بالای واکه‌های منحصربه‌فرد این گویش اشاره کرد. واژگان حفظ شده در این گویش را می‌توان در متون بسیار کهن و حتی سنگ‌نبشته‌های ایران باستان ردیابی کرد. اما مهم‌ترین جذابیت آن، مشخصه دستوری‌اش است. داشتن دو جنس (مذکر و مونث) و خاصیت کُنایی (ergativity) که خود را در زمان‌های گذشته افعال متعدد نشان می‌دهد از ویژگی‌های این گویش است. از هشت شکل تصریفی زبان‌های باستانی، چهار شکل آن (حالت ندایی، نهادی، مفعولی و باقی اشکال به یک شکل) در گویش سمنانی وجود دارد. حتی ضمایر نیز در این زبان دو شکل صرفی دارند. به جز زمان‌های متعارفِ صرف فعل، زمان‌هایی همچون ماضی ابعد و مستمر نیز در سمنانی پرکاربرد هستند. از ویژگی‌های دیگر این گویش می‌توان به پیشوندهای فعلی گسترده که در بسیاری از افعال استفاده می‌شوند نیز اشاره کرد.

با توجه به ساختارهای دستوری، آوایی و واژگانی که به آن اشاره شد، این گویش متعلق به دوره گذار از زبان‌های باستان به میانه است و این امر قدمت آن را حدود 2500 تا 3200 سال نشان می‌دهد. در کنار اشاراتی که در کتب قدیمی جغرافیایی و سفرنامه‌ها به گویش مردم سمنان شده است، اندیشمندان ایرانی و غیرایرانی زیادی نیز به بررسی و جمع‌آوری موادی از این گویش پرداخته‌اند که از سرشناس‌ترین آنها می‌توان به دکتر منوچهر ستوده در ایران و آرتور کریستن‌سن، ایران‌شناس مشهور دانمارکی اشاره کرد.

قدمت، ساختار و حفظ مشخصه‌های باستانی این گویش، قابلیت این گویش را در کمک به ساختِ واژه‌های جدید، یافتن معانی واژگان در متون قدیمی و همچنین کشف معنی برخی واژگان در این متون بالا برده است. بررسی بیشتر آن، علاوه بر روشن شدن مشابهت‌ها با دیگر زبان‌های هندواروپایی و یافتن ریشه‌های دقیق زبانی، به تکمیل‌تر شدن اطلس زبانی ایران نیز کمک می‌کند. با وجود این، گویش سمنانی به دلیل تعداد کم گویشوران و عدم انتقال به نسل جدید، در زمره زبان‌های در معرض خطر در آمار سازمان جهانی یونسکو است و امیدواریم ثبت ملی «گویش سمنانی» که حدود یک هفته پیش صورت گرفت، به‌عنوان اثر فرهنگی معنوی، به شناختن، شناساندن و حفظ این گویش کمک کند.شایان ذکر است که تعدد گویش‌ها و لهجه‌ها در استان سمنان به حدی است که گاه در فاصله‌ای کمتر از ده کیلومتر، دو گویش کاملا متفاوت تکلم می‌شوند و عبارت زیبای «جزیره لهجه‌ها» که دکتر ستوده به منطقه سمنان نسبت داده، نه گزافه و دور از حقیقت که دقیق و تامل‌برانگیز است.

احسان ابراهیمیان - پژوهشگر