خانواده بی‌دفاع در گرداب آسیب های اجتماعی

در میزگردی که به این منظور و با حضور مجید رضازاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور،مهدی میرمحمد صادقی، معاون مشاوره و امور روانشناختی ،محسن روشن‌پژوه، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد و شیرین احمدنیا، معاون پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی این سازمان در روزنامه جام‌جم برگزار شد مسائلی مانند تغییر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، فاصله بین نسلی و مادی‌گرایی به عنوان عواملی که جامعه را تهدید می‌کند یاد کرده و تاکید کردند حاشیه‌نشینی، اعتیاد، طلاق، روابط نامشروع و خیانت زناشویی و مناطق بحرانی و حاد از اصلی‌ترین آسیب‌های اجتماعی است که کانون خانواده را نشانه رفته است.

در کنار این مسائل بحث‌هایی نظیر فراگیر نبودن برنامه‌ها و نداشتن اقتدار لازم از سوی سازمان بهزیستی نیز در این میزگرد مطرح شد و کارشناسان بر این نکته تاکید کردند که برای کنترل آسیب‌های اجتماعی باید با عوامل زمینه‌ساز آنها مقابله کرد.

جدی‌ترین آسیب اجتماعی و خانواده

رضازاده: 5 عامل اصلی را مدنظر قرار داده‌ایم، حاشیه‌نشینی، اعتیاد، طلاق، روابط نامشروع و خیانت زناشویی و مناطق بحرانی و حاد.

میرمحمد صادقی: به نظرم تغییر ارزش و هنجارهای اجتماعی است. هرچند برخی جامعه‌شناسان علت این تغییرات را دوران گذار می‌دانند، اما چون ارزش‌های جدید در جامعه شکل نگرفته و در این عین حال سنت‌های قدیمی نیز تغییرکرده ما با فضایی بی‌هنجار روبه‌رو هستیم در این فضا افراد به خود اجازه رفتارهای متفاوتی می‌دهند. البته از مهاجرت نیز می‌توان به عنوان یکی دیگر از تهدیدهای خانواده یاد کرد؛ چون مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به کلانشهر‌ها سبب گسسته شدن پیوند‌های خانوادگی و اجتماعی شده است. برای نمونه چند سال پیش خانواده‌ها مانع طلاق و جدایی دوستان و آشنایان خود می‌شدند، اما اکنون این گسست اجتماعی زمینه را برای شیوع آسیب‌های اجتماعی فراهم کرده است.

رضازاده: فاصله بین نسلی بین فرزندان و والدین از نظر میزان اطلاعات و مهارت نیز یکی دیگر از تهدیدهای خانواده است؛ زیرا اکنون فضای ذهنی آنها از یکدیگر دور شده و زمینه را برای آسیب‌های اجتماعی فراهم کرده است. برای همین نمی‌توان جدی‌ترین آسیبی که خانواده ایرانی را تهدید می‌کند، مشخص کرد.

میرمحمد صادقی: فاصله بین نسلی را باید تهدیدی استراتژیک دانست. تصور می‌کنم فاصله بین نسلی یکی از شش تهدید استراتژیک آمریکا نیز هست.

روشن‌پژوه: یکی از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی اعتیاد است که با پرداختن به عوامل خطر بروز آن می‌توان علاوه بر کاهش و کنترل اعتیاد شاهد کنترل دیگر آسیب‌ها نیز بود.

علل آسیب‌های اجتماعی از نگاه جامعه‌شناسی

احمدنیا: باید به موضوع از منظر ساختاری نگاه کرد، یعنی تاثیرگذاری جریان‌ها و بسترهای اجتماعی که تولیدکننده آسیب‌های اجتماعی هستند و بر نهادهای اجتماعی نظیر خانواده، اقتصاد و ... تاثیر می‌گذارند مدنظر قرار گیرد. وقتی به موضوع نگاهی ساختاری داشته باشیم متوجه می‌شویم که چگونه انواع نابرابری‌های اجتماعی زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی می‌شود، بنابراین ساخت رابطه نابرابر در سطوح خرد، میانه و کلان بستر آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌کند.

علت مرگ اخلاق

یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که متوجه جامعه ماست، روند تزاید مادی‌گرایی است، چراکه خود بر گسترش نابرابری‌ها دامن می‌زند و رقابت ناسالم برای دستیابی به منابع مادی به وجود می‌آید. به عنوان مثال، به جای این که شکل‌گیری خانواده‌ها براساس اخلاق و ارزش‌های جمعی معنوی باشد براساس ارزش‌های مادی است. مثلا امروزه انتخاب همسر به زعم مشارکت‌کنندگان در پژوهشی که در تهران به انجام رسیده، عملا براساس معیارهایی چون ثروت و زیبایی یعنی بر اساس معیارهایی مادی صورت گرفته که غلبه چنین ارزش‌هایی منتهی به سلامت ازدواج و کانون خانواده نمی‌شود.

تاثیر خانواده مادی‌گرا برجامعه

این نابرابری از خانواده شروع و به جامعه تسری پیدا می‌کند در چنین جامعه‌ای انسان‌ها دچار احساس محرومیت نسبی می‌شوند، چراکه مدام درحال مقایسه خود با دیگری هستند. بنابراین احساس‌ منفی تشدید می‌شود و مقایسه‌ها از بعد برخورداری فرد و خانواده از رفاه اجتماعی افزایش می‌یابد به این شکل در جامعه انواع آسیب‌ها مانند اعتیاد و طلاق در نتیجه درک نابرابری و تبعیض در فرصت‌های کار و اشتغال و نامناسب بودن کیفیت زندگی اقشار کم‌درآمد رواج پیدا می‌کند و در نتیجه فقر نسبی و عدم بهره‌مندی عادلانه از مواهب زندگی، افراد در پی مهاجرت برمی‌آیند و بنابر این حاشیه‌نشینی تشدید می‌شود. در چند دهه، از نظر معیشتی، از دوران غلبه اقتصاد کشاورزی به غلبه اقتصاد شهری و صنعتی و گسترش خدمات متحول شده‌ایم.

فضای مجازی، آسیبی تازه

تغییر معیشت سبب افزایش حاشیه‌نشینی و فاصله بین نسلی نیز به دلیل سرعت تغییرات ارزشی تشدید شده بنابراین ارزش‌ها و علایق و آرزوهای نسل جدید نیز دچار تغییر و تحولات زیادی شده است، در واقع با نسلی مواجه هستیم که با گذشتگان خود تفاوت آشکار داشته و زبان مشترکی ندارند و سرعت پیشرفت فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی نیز مزید بر علت شده. در معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سازمان بهزیستی برای پیشگیری از تبعات منفی تحولات اجتماعی - اقتصادی شتابنده برنامه‌های متعددی تدارک دیده شده از جمله برنامه‌ای برای آموزش و آگاهی‌رسانی در خصوص فرصت‌های فضای مجازی و پیشگیری از تهدیدهای آن نیز گنجانده شده است؛ چراکه خواهی نخواهی همه ما در عصر حاضر دچار زندگی دوگانه‌ای شده‌ایم؛ زندگی در دنیای واقعی و به موازات آن در دنیای مجازی.

در چنین فضایی به آموزش‌های متناسب با شرایط سبک زندگی سالم خانوادگی و همچنین ترویج انتظارات و وظایف زندگی شهروندی نیاز داریم که در برنامه‌هایمان از شیوه‌های کلاسیک، کمپین رسانه‌ای، انیمیشن و فیلم برای آموزش شهروندان و خانواده‌ها استفاده می‌کنیم.

پیشگیری در اعتیاد مناسب بوده؟

روشن‌پژوه: حتما مداخلاتی که انجام شده تاثیرات خوب و قابل قبولی داشته، اما قطعا تا وضع مطلوب فاصله داریم. به عبارتی اگر برنامه‌هایی که تا کنون انجام شده اجرا نمی‌شد، حتما اوضاع بسیار پیچیده‌تر از حالا بود. نکته مهم در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد این است که به دلیل عوامل متعدد زمینه‌ساز و تاثیرات متقابل آنان با هم نمی‌توان از عملکرد یک دستگاه و نهاد توقع اثربخشی در تمام سطوح داشت و برای کنترل مشکلاتی از جمله اعتیاد تمام دستگاه‌های دولتی، حکومتی، نهادهای مدنی از جمله نهادهای فرهنگی، رسانه‌ها و آحاد مردم نیز باید مسئولانه وارد عمل شوند.

رضازاده: آسیب‌های اجتماعی فرآیندهای قانونمند هستند که قابل پیش‌بینی‌اند، بنابراین قابل پیشگیری نیز هستند، اما این مسائل در اذهان عمومی مانند جعبه سیاه هستند و ممکن است افراد یکباره به آن توجه کرده و بگویند گسترش پیدا کرده است، از این رو تمام مداخلات در این حوزه تاثیرگذار است و می‌توان گفت اگر این برنامه‌ها اجرا نمی‌شد، وضع چه می‌شد.

علل آسیب‌های اجتماعی از نگاه جامعه‌شناسی

احمدنیا: باید به موضوع از منظر ساختاری نگاه کرد، یعنی تاثیرگذاری جریان‌ها و بسترهای اجتماعی که تولیدکننده آسیب‌های اجتماعی هستند و بر نهادهای اجتماعی نظیر خانواده، اقتصاد و ... تاثیر می‌گذارند مدنظر قرار گیرد. وقتی به موضوع نگاهی ساختاری داشته باشیم متوجه می‌شویم که چگونه انواع نابرابری‌های اجتماعی زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی می‌شود، بنابراین ساخت رابطه نابرابر در سطوح خرد، میانه و کلان بستر آسیب‌های اجتماعی را فراهم می‌کند.

علت مرگ اخلاق

یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که متوجه جامعه ماست، روند تزاید مادی‌گرایی است، چراکه خود بر گسترش نابرابری‌ها دامن می‌زند و رقابت ناسالم برای دستیابی به منابع مادی به وجود می‌آید. به عنوان مثال، به جای این که شکل‌گیری خانواده‌ها براساس اخلاق و ارزش‌های جمعی معنوی باشد براساس ارزش‌های مادی است. مثلا امروزه انتخاب همسر به زعم مشارکت‌کنندگان در پژوهشی که در تهران به انجام رسیده، عملا براساس معیارهایی چون ثروت و زیبایی یعنی بر اساس معیارهایی مادی صورت گرفته که غلبه چنین ارزش‌هایی منتهی به سلامت ازدواج و کانون خانواده نمی‌شود.

تاثیر خانواده مادی‌گرا برجامعه

این نابرابری از خانواده شروع و به جامعه تسری پیدا می‌کند در چنین جامعه‌ای انسان‌ها دچار احساس محرومیت نسبی می‌شوند، چراکه مدام درحال مقایسه خود با دیگری هستند. بنابراین احساس‌ منفی تشدید می‌شود و مقایسه‌ها از بعد برخورداری فرد و خانواده از رفاه اجتماعی افزایش می‌یابد به این شکل در جامعه انواع آسیب‌ها مانند اعتیاد و طلاق در نتیجه درک نابرابری و تبعیض در فرصت‌های کار و اشتغال و نامناسب بودن کیفیت زندگی اقشار کم‌درآمد رواج پیدا می‌کند و در نتیجه فقر نسبی و عدم بهره‌مندی عادلانه از مواهب زندگی، افراد در پی مهاجرت برمی‌آیند و بنابر این حاشیه‌نشینی تشدید می‌شود. در چند دهه، از نظر معیشتی، از دوران غلبه اقتصاد کشاورزی به غلبه اقتصاد شهری و صنعتی و گسترش خدمات متحول شده‌ایم.

فضای مجازی، آسیبی تازه

تغییر معیشت سبب افزایش حاشیه‌نشینی و فاصله بین نسلی نیز به دلیل سرعت تغییرات ارزشی تشدید شده بنابراین ارزش‌ها و علایق و آرزوهای نسل جدید نیز دچار تغییر و تحولات زیادی شده است، در واقع با نسلی مواجه هستیم که با گذشتگان خود تفاوت آشکار داشته و زبان مشترکی ندارند و سرعت پیشرفت فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی نیز مزید بر علت شده. در معاونت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سازمان بهزیستی برای پیشگیری از تبعات منفی تحولات اجتماعی - اقتصادی شتابنده برنامه‌های متعددی تدارک دیده شده از جمله برنامه‌ای برای آموزش و آگاهی‌رسانی در خصوص فرصت‌های فضای مجازی و پیشگیری از تهدیدهای آن نیز گنجانده شده است؛ چراکه خواهی نخواهی همه ما در عصر حاضر دچار زندگی دوگانه‌ای شده‌ایم؛ زندگی در دنیای واقعی و به موازات آن در دنیای مجازی.

در چنین فضایی به آموزش‌های متناسب با شرایط سبک زندگی سالم خانوادگی و همچنین ترویج انتظارات و وظایف زندگی شهروندی نیاز داریم که در برنامه‌هایمان از شیوه‌های کلاسیک، کمپین رسانه‌ای، انیمیشن و فیلم برای آموزش شهروندان و خانواده‌ها استفاده می‌کنیم.

جامعه از اخلاق دور می‌شود

کارشناسان یکی از دلایل گسترش آسیب‌های اجتماعی در جامعه را فاصله گرفتن افراد از اخلاق و ارزش‌ها می‌دانند. روشن‌پژوه معتقد است پایه‌های اخلاق در حوزه‌های مختلف در جامعه آسیب دیده به همین دلیل اعتماد مردم نسبت یکدیگر کاهش یافته است.

به نظر او محصول این فرآیند کاهش سرمایه‌های اجتماعی و گسترش آسیب‌های اجتماعی است.

به نظر کارشناسان، به این شکل معنویات و ارزش‌های معنوی نیز کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

روشن‌پژوه تصریح می‌کند: در نگاهی کلی اکنون افراد بیشتر به فکر ظواهر و ارزش‌های مادی هستند تا جنبه‌های عمیق‌تر که ارزش‌های اخلاقی و معنویت جزو آن است. به طور کلی ملاک‌های ارزشمندی نیز تغییر کرده، این را از آمار مصرف داروهای لاغری، عمل‌های جراحی زیبایی، استفاده از راه‌های کوتاه و میانبر برای کسب ثروت و سایر موفقیت‌ها، استفاده از داروهای نیروزا و آمار دوپینگ، در مقایسه با میزان کتابخوانی و غیره می‌توان فهمید.

روشن‌پژوه ادامه می‌دهد: دوستان به عوامل بروز آسیب‌های اجتماعی اشاره دارند، البته به نظرم در رویکرد پیشگیرانه، توجه به عوامل زمینه‌ساز بروز آسیب‌های اجتماعی از پرداختن به خود آسیب مهمتر است و برای ارتقای جایگاه خانواده و پیشگیری از آسیب‌هایی که خانواده را تهدید می‌کند باید به آنها توجه ویژه کرد. در رویکرد پیشگیرانه با کنترل عوامل بروز آسیب‌های اجتماعی می‌توان به کاهش همه آسیب‌ها دست یافت.

از برنامه‌ها چه خبر

آن طور که رضازاده می‌گوید، مرکز توسعه پیشگیری بهزیستی برای حاشیه‌نشینی هفت برنامه پیشگیری دارد البته این برنامه‌ها غیر از برنامه‌های حوزه اجتماعی و توانبخشی است، افزون براین در حوزه اعتیاد نیز بیش از شش برنامه کلی وجود دارد که براساس گروه سنی و جنسی است.

به گفته او در حوزه طلاق نیز آنها 13 برنامه دارند که اگر اجرا می‌شد طلاق افزایش زیادی پیدا نمی‌کرد. رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی درباره آموزش به خانواده‌ها نیز می‌گوید: در مدارس به افراد تست زدن یاد می‌دهیم، اما برای زندگی آینده‌شان برنامه‌ای نداریم، به خانواده نیز باید آموزش اقتصاد، فرزندپروری و روابط جنسی داد، چراکه اگر فرزندپروری درست اتفاق بیفتد زندگی بهتری را در آینده تجربه خواهند کرد.

دست کوتاه خانواده و خدمات مشاوره

میرمحمد صادقی یکی از دلایل ناتوانی و بی‌دفاعی خانواده‌ها را در مقابل آسیب‌های اجتماعی دسترسی نداشتن آنها به خدمات مشاوره می‌داند. به نظر او در جامعه ما به سلامت روان کمتر پرداخته شده، چراکه در وزارت بهداشت یک دفتر کوچک به این موضوع می‌پردازد و آن هم بایک نگاه زیستی.

به گفته او، مشکل اینجاست که خیلی از مسائل خانواده از سوی مشاوران و روان‌شناسان حل و فصل می‌شود، اما این خدمات هنوز تحت پوشش بیمه قرار نگرفته است؛ چراکه بیمه‌های ما دچار مشکل هستند و وزارت بهداشت نیز در کتابچه تعرفه خدمات درمانی، خدمات روان‌شناسان بالینی را نام نبرده، مساله دیگر هزینه اقتصادی و اعتبارات آن است که باید تامین شود.

چرا نتیجه مناسب نگرفته‌ایم

رضازاده: در مقابل آسیب‌های اجتماعی وظیفه پیشگیری را برای خود متصور هستیم و تاکنون برنامه‌های زیادی در این خصوص اجرا شده که برخی از آنها 15 سال سابقه دارد، مانند آموزش مهارت‌های زندگی، آموزش پیش از ازدواج، برنامه‌های اجتماع محور پیشگیری از اعتیاد، پایگاه سلامت روان اجتماعی و.. دلایلی مانع نتیجه گرفتن شده که باید بازنگری شوند. یکی از دلایل این است که پوشش برنامه به اندازه کافی نبوده است.

پوشش نامناسب

چون بودجه کافی برای اجرای آنها نبوده برای نمونه ثابت شده که آموزش‌های پیش از ازدواج تا 40 درصد از مشکلات خانواده مانند طلاق پیشگیری می‌کند، اما پوشش ما دراین خصوص 10 تا 15 درصد است بنابراین نمی‌توان انتظار بالایی از این برنامه داشت.

نبود اقتدار

به عنوان سازمان مهم اجتماعی در کشور قدرت کافی را نداریم که برنامه‌ها را پیش ببریم، این قدرت باید در اختیار ما قرار بگیرد تا بتوانیم پاسخگو نیز باشیم این نیز جزو برنامه‌های کلان ماست تا سازمان بهزیستی بتواند متولی و پاسخگوی مسائل اجتماعی باشد. اکنون این بحث مطرح است که محوریت مقابله با آسیب‌های اجتماعی بهزیستی باشد؛ چراکه ما ظرفیت‌های زیادی در سراسر کشور داریم، اگر این رویکرد اتفاق بیفتد واعتبار کافی نیز به ما بدهند،اقتدار لازم نیز به دست می‌آید.

اعتبار مورد نیاز

با توجه به نوع برنامه،اعتبار نیز متفاوت است. به عنوان نمونه برای آموزش پیش‌از ازدوا ج سال گذشته یک میلیارد تومان اعتبار داشتیم، اما این میزان 10 درصد افراد را پوشش داد. البته هزینه زیادی نمی‌خواهد، چون آموزش‌ها از سوی 4000 مربی و به شکل گروهی ارائه می‌شود، درواقع برای فراگیر شدن آن به حدود 20 برابر اعتبار کنونی نیاز داریم. برنامه پیشگیری از اعتیاد ما سال گذشته چهار میلیارد تومان اعتبار داشت، اما اگر بخواهیم 5000 تیم را آموزش و گسترش بدهیم، چند برابر این بودجه را نیاز داریم.

نقش دیگر سازمان‌ها

در همه برنامه و طرح‌ها باید ملاحظات اجتماعی لحاظ شود، یعنی نباید مسکن مهر، عسلویه یا مدارس غیرانتفاعی ایجاد کنیم، اما به عواقب اجتماعی آنها نیندیشیم. بنابراین اگر این موضوعات رعایت شود،معتقدم به اندازه کافی برنامه و توان داریم که روی آسیب‌های اجتماعی تاثیر گذار باشیم.

سایه مادی‌گرایی بر سرخانواده

اغلب جامعه‌شناسان علت اصلی از بین رفتن ارزش‌ها و کمرنگ شدن توجه به اخلاقیات را مادی شدن ارزش‌ها می‌دانند، احمدنیا نیز چنین نظری دارد. آنطور که او می‌گوید نسل جوان کمتر آرمانگراست و به نظر می‌رسد امروزه کمتر شاهد غلبه رویه‌های اخلاقی و صداقت و قانونمداری در پیرامون خود هستند تا الگو بگیرند.

او در باره این که برای اصلاح این فضا چه باید کرد، می‌گوید: باید نگاه مادی‌گرایی به معنوی‌گرایی تغییر کند تا سلامت اجتماعی به جامعه بازگردد. برای این کار باید الگوهای سالم و سبک زندگی سالم را رواج دهیم. به گفته احمد نیا،بهزیستی برای مقابله با این آسیب برنامه‌هایی دارد. او توضیح می‌دهد: تلاشمان احیا و تقویت حمایت‌های اجتماعی و اعتمادسازی است. برنامه توسعه محلی با رویکرد اجتماع محور و تقویت تشکل‌های مردمی در سطح محله‌ها را در دستور کار قرار داده‌ایم. یعنی سعی می‌کنیم ارزش‌های فردگرایی را به جمع‌گرایی تبدیل کنیم.

مهدی آیینی
جامعه