فتح بزرگ محرم با رمز یا زینب کبری(س)

نیمه آبان‌ماه، خیلی‌ها را یاد عملیات محرم می‌اندازد، شما به عنوان فرمانده لشکر امام حسین(ع) در این عملیات حضور داشتید؟

بله، همین طور است. عملیات محرم در آبان‌ماه سال سوم جنگ برابر با 14 محرم‌الحرام در جبهه شمالی استان خوزستان و در حواشی مرز انجام شد. در آن زمان، با اطمینان نداشتن ایران از امکان ختم جنگ با انجام فعالیت‌ سیاسی از طریق کمک مجامع بین‌المللی، اجرای عملیات نظامی همچنان به عنوان مهم‌ترین راهکار ایران برای تسلیم کردن حکومت عراق و پذیرش شرایط ایران برای پایان دادن به جنگ تلقی می‌شد. بر این اساس، عملیات محرم طرح‌ریزی و اجرا شد. این عملیات یکی از سلسله عملیات‌ کربلا با اسم
کربلای 5 است؛ عملیاتی که در منطقه موسیان و در جنوب دهلران تا فکه انجام شد.

عملیات دقیقا در چه تاریخی و با چه هدفی انجام شد؟

عملیات محرم در 10/8/1361 و ساعت 22 و هشت دقیقه با رمز لاحول و لا قوه الا بالله یا زینب کبری(س) آغاز شد. هدف این عملیات، آزادسازی سرزمین‌های اشغالی ایران در اطراف کوه‌های مرزی جبل‌الحمرین در جنوب دهلران و منطقه بین فکه تا شهر دهلران بود. این عملیات به عنوان یکی از عملیات برون‌مرزی ایران هم شناخته می‌شود، چراکه علاوه بر طرح آزادسازی اراضی اشغالی ایران در ناحیه مرزی فکه، پیشروی در خاک عراق هم برای آن برنامه‌ریزی شده بود.

درباره موقعیت جغرافیایی منطقه توضیح می‌دهید؟

منطقه عملیاتی محرم، از شرق به رودخانه دویرج و از غرب به ارتفاعات مرزی جبل‌الحمرین و جبل‌الفوقی محدود بود. این عملیات، ادامه عملیات فتح‌المبین بود که در صورت پیروزی می‌توانست اهداف آن را هم تکمیل کند. شهرهای العماره و علی غربی و علی شرقی عراق و رودخانه دجله در غرب این منطقه واقع شده‌اند. در آن زمان، مهم‌ترین هدف نظامی برای ایران در این ناحیه، کرانه شرقی رودخانه دجله، بین شهرهای العماره و علی غربی بود. حفظ این دو شهر برای دولت عراق هم خیلی مهم بود. شهر علی غربی در مقابل محور دهلران ـ چیلات واقع شده و تا مرز دو کشور، حدود 30 کیلومتر فاصله دارد. شهر العماره هم در 60 کیلومتری مرز و مقابل محور عین خوش قرار دارد. طول خط مرز از فکه تا رودخانه میمه، حدود 90 کیلومتر و از رودخانه میمه تا رودخانه چنگوله حدود 100 کیلومتر است. در منطقه عملیاتی، دو رودخانه دویرج و چیخواب وجود داشت، به این صورت که رود چیخواب به دویرج می‌ریخت و ظرفیت آب رودخانه چیخواب هنگام بارندگی، به ده برابر افزایش می‌یافت. دویرج هم یک رودخانه دائمی است و عمق آن در وضعیت عادی حدود 30 سانتی‌متر تا نیم متر و در بعضی نقاط بیشتر بود، به طوری که افراد پیاده می‌توانستند از آن عبور کنند. معابر وصولی منطقه عملیات هم عبارت بودند از:‏

محور کم عرض مسیر رودخانه میمه ـ طیب

محور عریض چم سری ـ پل ربوط به طرف بند بِزِرگان عراق

محور چم هندی به طرف جبل‌الفوقی و پل رمیله که نزدیک‌ترین محور به طرف شهر العماره است.‏

محور سمیده به طرف پل غزیله و شهر العماره که در مسیر آن، یک منطقه باتلاقی قرار گرفته است.‏

محور کم‌عرض چیلات که کوتاه‌ترین مسافت تا شهر علی غربی و سهل‌الوصول‌ترین محور برای دستیابی به هدف است.

ارتش عراق با چه توانی در این عملیات مقابل نیروهای ایرانی ایستاد؟

در آن زمان، سپاه چهارم ارتش عراق با لشکرهای 10 زرهی و 1 مکانیزه و 17 تیپ مستقل یعنی حدود 23 تیپ رزمی زرهی، مکانیزه و پیاده مسئولیت منطقه مهران تا تنگه چزابه را برعهده داشت. لشکرهای ‌10 زرهی و 1 مکانیزه در منطقه غرب رودخانه دویرج در منطقه عملیاتی محرم استقرار داشتند. لشکر 1 مکانیزه از حوالی فکه تا غرب بستان و لشکر 10 زرهی از شمال فکه تا معبر چیلات مستقر شده بودند. نیروهای عراقی همچنین در ارتفاعات حمرین و تا 20 کیلومتری شرق و شمال ارتفاعات حمرین مستقر بودند. بنابراین مجموع استعداد ارتش عراق در کل منطقه را می‌توان شامل لشکرهای 1 مکانیزه و10 زرهی و 7 تیپ پیاده یا10 گردان تانک، 1 گردان سوار زرهی و 7 گردان مکانیزه و20 گردان پیاده دانست.‏

ایران با چه ترکیبی در این عملیات به مقابله با دشمن رفت؟

لشکر 8 نجف با 18 گردان، لشکر 25 کربلا با 12 گردان، لشکر 17 علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع) با ‌10 گردان، لشکر 14 امام حسین(ع) با 18 گردان، لشکر44 قمر بنی‌هاشم(ع) با 4 گردان، تیپ 35 امام سجاد(ع) با 7 گردان و لشکر 30 زرهی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تیپ 1 لشکر 21 حمزه، تیپ 84 خرم آباد، یک گردان از تیپ 58 ذوالفقار از ارتش و همچنین 8 گردان توپخانه از ارتش و سپاه به طور مشترک عملیات را انجام دادند. ایران در شروع این عملیات، 60 گردان پیاده شامل 52 گردان از سپاه، 8 گردان از ارتش و ژاندارمری به کار گرفت، در حالی که استعداد ارتش عراق 20گردان تانک برآورد می‌شد. قوای ایران در این عملیات، 6 گردان تانک در برابر‌10گردان تانک عراق و 3 گردان مکانیزه در برابر 7گردان مکانیزه ارتش بعثی در اختیار داشت.

سازماندهی عملیات، از چه زمانی شروع شد ؟

تقریبا از یک ماه و نیم پیش. فرماندهان یگان‌های منظور شده برای این عملیات از اول مهر در جریان قرار گرفتند و کار شناسایی از منطقه را شروع کردند. از 20 مهر، کار جابه‌جایی یگان‌ها برای انجام عملیات آغاز شد و از آنجا که 26 مهر برابر با اول ماه محرم بود، بر همین اساس، عملیات به نام محرم خوانده شد. طبق برنامه‌ها قرار بود نیروی هوایی روزی 10 پرواز تاکتیکی و 6 پرواز پوشش هوایی انجام دهد. برهمین اساس هوانیروز هم با 10 بالگرد کبری و10 بالگرد 214 و 4 شنوک در عملیات شرکت داشت. ‌110 دستگاه مهندسی از سپاه پاسداران و جهاد سازندگی هم برای انجام این عملیات پیش‌بینی شده بود. یگان‌های شرکت‌کننده در عملیات، تا اول آبان ماه در منطقه عین‌خوش مستقر شدند و به این ترتیب، قرارگاه عملیاتی قائم با فرماندهی مشترک سردار شهید حسین خرازی و سرهنگ منوچهر دژکام در منطقه فعال شد.

شناسایی منطقه به چه ترتیب بود؟

عملیات، مدتی پیش از شروع، توسط فرماندهان لشکرها شروع شد به این ترتیب که بنده به عنوان فرمانده لشکر امام حسین(ع) به همراه سایر فرماندهان لشکرهای سپاه یعنی برادران حسین خرازی، مرتضی قربانی و احمدکاظمی با کمک افراد محلی از کنار رودخانه میمه با دو قاطر تا 40کیلومتری عمق مواضع ارتش عراق ورود کردیم. 24 ساعت در منطقه باقی ماندیم و به این ترتیب از نزدیک، منطقه عملیات و محور عماره ـ بصره شناسایی شد.

این شناسایی‌ها و بررسی‌ها چه کمکی به طرح محورهای عملیات کرد؟

براساس اطلاعات به دست آمده، چهار محور برای عملیات درنظر گرفته شد. محور اول انجام تک از جنوب دهلران و از کرانه شرقی رودخانه میمه و تصرف ارتفاعات مرزی در اطراف معبر بیات و تأمین خط مرزی با کمک تیپ 8 نجف اشرف با 11 گردان عملیاتی. در این مرحله پیش‌بینی شده بود،‌ آخرین حد پیشروی یگان‌ها در امتداد ارتفاعات جنوب غربی موسیان در حدود 5 کیلومتری داخل خاک عراق مقابل معبر ربوط باشد. محور اصلی عملیات هم عبارت از غرب رودخانه دویرج تا پاسگاه‌های زبیدات، ابوغریب و شرهانی بود.‏

محور دوم اجرای تک از غرب رودخانه دویرج و حوالی موسیان به سمت جنوب و تصرف ارتفاعات سرکوب جنوب خط مرزی با استفاده از تیپ 25 کربلا با 8 گردان رزمی.

محور سوم هم انجام تک به ارتفاعات مرزی حمرین با عبور از رودخانه دویرج با کمک تیپ 17 علی ابن ابی‌طالب(ع) با 8 گردان رزمی و همچنین تیپ 1 لشکر 21 حمزه با 3 گردان رزمی بود. این دو یگان در قسمت میانی منطقه عملیات محرم بین نهر عنبر و چم سری وارد عمل شدند. منطقه عملیاتی این دو یگان از نهر عنبر به طرف غرب برای تصرف ارتفاعات شمالی پاسگاه شرهانی و از آبادی رکاس در شرق دویرج به طرف غرب پاسگاه شرهانی و محور جنوبی از چم سری به طرف پاسگاه شرهانی قرار داشت. ‏

پس لشکر امام حسین(ع)، مسئولیت انجام محور چهارم عملیات را به عهده داشت؟

بله، مهم‌ترین محور عملیات محرم محور چهارم بود. در این محور، عقب راندن نیروهای دشمن از ارتفاعات اشغالی در شرق نوار مرزی و تأمین خط مرزی با عبور از رودخانه دویرج بین چم سری در شمال و چم‌هندی در جنوب با لشکر 14 امام حسین(ع) با 10 گردان و تیپ 84 خرم‌آباد با 4گردان طرح ریزی شده بود. عرض واگذاری به این دو، حدود 12 کیلومتر بود، البته از خط اول لشکر امام حسین(ع) تا رودخانه دویرج هم حدود 13 کیلومتر فاصله بود. طبق پیش بینی‌ها،‌هر گروهان تیپ 84، در یک گردان لشکر امام حسین(ع) سازماندهی شده بود و به صورت مشترک در عملیات شرکت می‌کردند. علاوه بر اهداف تعیین شده‌ که ما باید تصرف می‌کردیم، وظیفه دشواری هم به عهده داشتیم و در حقیقت لشکر امام حسین(ع)، جناح دار عملیات محرم هم بود.

شما عملیات را چطور شروع کردید؟

به محض شروع عملیات، 3 گردان از لشکر امام حسین(ع) در محور چم سری از رودخانه دویرج عبور کردند ولی هنگام عبور رزمندگان سایر محورهای لشکر امام حسین(ع) از رودخانه دویرج، سدی که مدتی پیش از عملیات توسط جهاد سازندگی استان فارس ساخته شده بود، به علت بارندگی شدیدی که همزمان با آغاز عملیات شروع شده بود، شکسته شد و درنتیجه ارتفاع آب رودخانه از ساعت 10 شب بالا آمد و شهید محمدرضا حبیب اللهی که مسئول عبور دادن رزمندگان از رودخانه بود، با مشکل پیش بینی نشده مواجه شد. به این ترتیب، تعدادی از رزمندگان توانستند از داخل رودخانه عبور کنند و تعدادی از آنها با افزایش ناگهانی سطح آب از نیم متر یعنی زیر زانو، به سه تا 10 متر و افزایش شدت جریان رودخانه با مشکل مواجه شدند و درنتیجه ما با تلفاتی از لشکر امام حسین(ع) و علی ابن ابی طالب مواجه شدیم. به هر صورت در شب اول عملیات لشکر 8 نجف ارتفاع 290 را گرفت و در روزهای بعد، لشکر امام حسین(ع) تا زبیدات عملیات خود را ادامه داد. سایر یگان‌ها هم در همان شب اول چند ارتفاع مهم و چند چاه نفت از 35 چاه نفت اشغالی ایران از تصرف ارتش عراق را آزاد کردند و رزمندگان اسلام بر شهرک طیب و جاده تدارکاتی عراق، مشرف شدند. این عملیات در چهار محور، موفق و در یک محور ناکام ماند. روز اول عملیات، 500 عراقی اسیر شدند. درگیری در منطقه عملیاتی محرم تا اوایل آذرماه 1361 به صورت پراکنده و متناوب ادامه داشت و رزمندگان لشکر امام حسین(ع) در دو مرحله به ارتفاعات 175 و ارتفاعات 178 هم رسیدند.

حدود 34 سال از آن عملیات می‌گذرد، شاید این سوال برای خیلی‌ها ایجاد شود که آیا نمی‌شد چاره‌ای برای حل مساله عبور از رودخانه در آن شرایط اندیشید؟

رودخانه‌ دویرج و چیخواب جزو رودخانه‌های فصلی هستند یعنی همیشه آب ندارند ولی بر اثر بارندگی گاهی به جریان درمی‌آیند و در حالت عادی شبیه رودخانه کارون نیستند که دائماً درآن آب جریان دارد. بر همین اساس، بنا به دستور فرماندهی قرارگاه کربلا، جهاد سازندگی استان فارس به مسئولیت شهید رجبی مأمور زدن سدی بین رود دویرج و چیخواب شد، اما در شب عملیات سد منهدم شد و رودخانه‌های دویرج و چیخواب طغیان کردند و ارتفاع آب شدیدا بالا آمد و سیل جاری شد. این ایراد در ساخت سد و توجه نکردن به شرایط جوی منطقه برمی‌گردد. البته با وجود شهدایی که لشکر ما در این عملیات داشت،‌ نتیجه آفندی و پدافندی غرورآفرین و پیروزمندانه‌ای به دست آوردیم، به طوری که لشکر امام حسین(ع) حدود 130 تانک و نفربر غنیمت گرفت.

عملیات به چه ترتیب ادامه پیدا کرد؟

اول آذر 1361 عراق از نوعی گاز شیمیایی استفاده کرد که موجب عقب‌نشینی اندک از سوی نیروهای خودی شد ولی تأثیر چندانی در نتیجه عملیات نداشت. یکی از ابتکارات ما در لشکر امام حسین(ع) تدارک یک گردان آرپی جی زن موتورسوار ضدزرهی علیه نیرو‌های عراقی بود و وظیفه این آرپی‌جی زن‌ها این بود که تانک‌های عراقی را مورد حمله قرار دهند.

در ادامه عملیات، جاده عین‌خوش ـ دهلران به طول 100 کیلومتر از زیر دید و تیر دشمن خارج شد. شهرهای موسیان و دهلران و پادگان عین خوش هم از زیر آتش توپخانه دشمن خارج و سلسله جبال حمرین آزاد شد. منابع نفتی موسیان، بیات و حوضچه‌های نفتی زبیدات و تلنبه خانه و حدود 70 حلقه چاه نفتی هم آزاد شد. در این عملیات، حدود 550 کیلومترمربع از خاک کشورما آزاد شد و حدود 300 کیلومترمربع از خاک عراق در نوار مرزی به تصرف قوای ایرانی در آمد. همچنین طبق آمارهای موجود، 4600 نفر از نظامیان دشمن اسیر و حدود 4800 نفر کشته و 7000 نفر زخمی شدند. همچنین150 دستگاه تانک و نفربر، 250 خودرو و 51 قبضه تفنگ 106 میلی‌متری و چند دستگاه موشک‌انداز مالیوتکا و تعدادی ضدهوایی و خمپاره‌انداز از ارتش عراق به غنیمت گرفته شد. شش هواپیمای گوناگون عراقی هم سرنگون شد و خلبانان آنها به اسارت درآمدند و ‌70 درصد از لشکر‌های مکانیزه عراق منهدم شدند. البته تعداد زیادی از رزمندگان اسلام هم شهید و مجروح شدند. به عنوان مثال لشکر امام حسین(ع) که از اول عملیات به مدت 20 روز در جریان این عملیات بود، حدود 450 شهید و 800 زخمی داد. اولین گروه 310 نفره شهدای عملیات محرم که از لشکرهای امام حسین‌(ع) و نجف بودند، روز 25 آبان 1361 در اصفهان با قرائت پیام امام خمینی(ره) در تجلیل از مردم مسلمان و رشید اصفهان تشییع شدند. خود بنده هم در این عملیات زخمی شدم.

پیام حضرت امام خمینی(ره) به رزمندگان اسلام در عملیات محرم

عملیات محرم، بعد از موفقیت رزمندگان اسلام درعملیات مسلم بن عقیل، توانست امید به پیروزی را تا حد زیادی افزایش بدهد. بر همین اساس، امام خمینی(ره) این عملیات را فتح بزرگ محرم نامیدند. در تاریخ 12/8/61 محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و علی شمخانی، قائم‌مقام سپاه با امام خمینی (ره) دیدار کردند و آخرین تحولات جبهه‌ها و گزارش عملیات محرم را به اطلاع فرمانده کل قوا رساندند. درپایان این دیدار، فرمانده سپاه پاسداران درباره این ملاقات گفت: امام فرمودند، سلام مرا به همه رزمندگان اسلام برسانید و به آنها بگویید قوی دل باشند و نفس‌های آخر این متجاوزان را بگیرند و با قدرت، عمل کنند که خداوند پشتیبان شماست.

محسن رضایی پس از این دیدار درجمع خبرنگاران گفت: من ازهمین جا به رزمندگانی که ممکن است دیر خدمتشان برسم، این پیام امام را می‌رسانم و امیدوارم که با قاطعیت به نبردشان ادامه دهند.

مینا مولایی