داستان تکامل خانه ما

زمین، خانه زیبای ما و یگانه گهواره شناخته شده در عالم برای حفاظت از حیات، روزهای پر ماجرایی را پشت سرگذاشته است. چه کوه‌هایی که در 4500 میلیون سال از عمر زمین در این سیاره بوجود آمده‌اند و چه دریاها که از میان رفته‌اند. بیایید یک بار قصه این خانه را با هم مرور کنیم. خانه‌ای که در ادوار گوناگون میزبان موجودات زنده مختلفی بوده و قاره‌های متنوعی را به خود دیده است. خانه‌ای که اکنون به ما ارث رسیده است و تمام منابع خود را به رایگان در اختیار ما گذاشته، اما دریغا که بشر نادانسته با تصمیم‌ها و سیاست‌ورزی‌های نابخردانه روزبه‌روز در تخریبش می‌کوشد.

آنچه در ادامه می‌خوانید داستان پرماجرای خانه ما در این عالم بی‌انتهاست.

زمین چگونه شکل گرفت؟

داستان از حدود 4600 میلیون سال پیش آغاز می‌شود؛ زمانی که منظومه شمسی را ابری از غبار و گازی فرا گرفته بود که امروز آن را با عنوان سحابی خورشیدی می‌شناسیم. پس از آن نیروی گرانش به مرور زمان باعث شکل‌گیری و گردش خورشید در مرکز این سحابی شد و پس از شکل‌گیری ستاره‌ای به نام خورشید، اجرام بزرگ‌تر شروع به شکل‌گیری و گردش به دور این ستاره کردند. سپس بادهای خورشیدی این اجرام را از خورشید دور کرد و اجرام حاوی عناصر سبک‌تر مثل هیدروژن و هلیوم به دوردست‌های منظومه شمسی هدایت شدند. اجرام سنگی نزدیک‌تر به خورشید باقی ماندند و سیاره‌های خاکی را شکل دادند که زمین یکی از آنهاست. سیاره‌های عطارد، زهره، زمین و مریخ در فاصله‌ای نزدیک‌تر شروع به گردش به دور ستاره مادری خود کردند و سیاره‌های مشتری، زحل، اورانوس و نپتون جایی دورتر از خورشید به گردش در آمدند. در این میان آنچه زمین را از سایر سیاره‌های منظومه شمسی متفاوت کرد، قرار گرفتن این سیاره خاکی در کمربند حیات منظومه شمسی بود. کمربند حیات جایی در فاصله مناسب از خورشید است که آب به صورت مایع امکان جاری شدن روی سطح سیاره را پیدا می‌کند. علاوه بر جایگاه مناسب زمین در منظومه شمسی، جو متعادل این سیاره و وجود اکسیژن کافی، شرایط را برای حیات انسان در کنار تنوع زیستی آماده کرد.

سرانجام کره زمین حدود 5/4 میلیارد سال پیش و بعد از شکل‌گیری منظومه‌ای اطراف ستاره خورشید شکل گرفت. به نظر می‌رسد فوران‌های حاصل از فعالیت کوه‌های آتشفشانی این کره خاکی، به مرور جو اطراف زمین را غلیظ کرده است. اما آن زمان جو زمین سرشار از گازهای سمی برای تنفس انسان، حیوانات و گیاهان بوده است و اکسیژن به میزان امروز در آن وجود نداشته است. با گذشت حدود 500 میلیون سال، زمین به مرور آغاز به سرد شدن کرد و پوسته جامد روی آن شکل گرفت. آب مایع به‌مرور روی سطح جاری شد تا زمین گهواره حیات شود.

یک قاره، یک اقیانوس

در تاریخ تکامل سیاره زمین، خشکی‌ها و آب‌های زمین شکل‌های مختلفی به خود گرفته و قاره‌های متفاوتی به وجود آمده و از بین رفته است. تا حدود 300 میلیون سال پیش، خبری از هفت قاره با تمدن‌های مختلف روی زمین نبود. آن زمان کره زمین از قاره‌ای بزرگ به نام پانگه‌آ (Pangaea) که همه خشکی‌های زمین را در بر گرفته بود و اقیانوسی به نام پانتالاسا (Panthalassa) تشکیل شده بود. بعد از 50 میلیون سال این قاره بزرگ شروع به شکستن کرد. مناطقی که اکنون به نام‌های آفریقا، آمریکای جنوبی، جنوبگان، هند و استرالیا می‌شناسیم، بر اثر شکاف از قاره وسیع اوراسیا جدا شدند. پس از آن نیز آمریکای شمالی از اوراسیا جدا شد و اقیانوس میان آنها فاصله انداخت. تصور کنید اگر زمین شبیه میلیون‌ها سال پیش باقی می‌ماند، شما می‌توانستید همه مسیر استرالیا تا آلاسکا را بی‌وقفه با دوچرخه رکاب بزنید یا از جنوب شیلی به آسانی تا اسکاندیناوی رانندگی کنید! اما تصوری که ما از قاره‌های زمین داریم تقریبا از 250 میلیون سال پیش شروع به شکل‌گیری کرده است.

گرچه میلیون‌ها سال پیش زمین خشکی یکپارچه‌ای داشته است، شرایط اقلیمی متنوعی در مناطق گوناگون این خشکی وجود داشته است. برای مثال قسمت‌های مرکزی این خشکی که میان رشته‌کوه‌ها احاطه شده بود، آب و هوای خشک و قسمت‌های کنار اقیانوس آب و هوای گرم و مرطوب داشته است. احتمالا در آن زمان هم در قسمت‌هایی از این خشکی که به خط استوای زمین نزدیک بوده است، آب و هوای استوایی و جنگل‌های باشکوه حاره‌ای خودنمایی می‌کرده است. وقتی خشکی‌های زمین یکپارچه بود، ارگانیسم‌ها فرصت پراکندگی در همه سطح خشکی را داشتند و بعد از تفکیک قاره‌ها، فرصت داشتند در آب و هواهای مختلف با تنوع ژنتیک متفاوت گسترش پیدا کنند. این قاره حدود صد میلیون سال به عنوان تنها خشکی زمین وجود داشته و در آن دوره، زیستگاه اجداد پستانداران امروزی بوده است. بعد از آن خشکسالی وسیعی اتفاق افتاد و با آغاز دوران تریاسیک (Triassic) زمین شاهد رشد گروهی از گیاهان آوندی و حیواناتی مثل ماهی‌ها، کروکودیل‌ها، پرندگان و انواعی از خزندگان و حشرات بود. جالب است بدانید دایناسورهای اولیه حدود 20 میلیون سال بعد از این دوران به وجود آمدند.

زمین با چهره‌های متفاوت در طول تاریخ

قاره‌های زمین همیشه در حال حرکت هستند و ما با حرکت دادن فیلم آنها به جلو و عقب می‌توانیم شکل قاره‌ها را در چند میلیون سال قبل و چند میلیون سال بعد شبیه‌سازی کنیم. دلیل تغییر شکل قاره‌ها کنار یکدیگر این است که قاره‌های زمین روی مجموعه‌ای از صفحه‌های قاره‌ای سوار شده‌اند و با سرعت‌های مختلف حرکت می‌کنند. سرعت این حرکت و جابه‌جایی این صفحات به طور متوسط حدود 30 میلی‌متر در سال است. امروزه این جابه‌جایی حتی در کمترین ابعاد با ماهواره‌ها سنجیده می‌شود؛ اما پیش از اختراع این فناوری نیز قاره‌ها روی زمین نسبت به هم جابه‌جا می‌شدند. اکنون محققان با توجه به نحوه حرکت کنونی، تنوع زیستی گذشته و فسیل‌های مناطق مختلف، شکل قرارگیری آنها گذشته را با دقت خوبی تخمین می‌زنند. برای مثال قاره آفریقا و آمریکای جنوبی از نظر تنوع زیستی و ویژگی‌های جغرافیایی شباهت‌هایی با یکدیگر دارند که تصور نزدیک بودن آنها به یکدیگر در گذشته را باورپذیر کرده است.

چین‌خوردگی‌های زمین در رشته‌کوه‌های عظیم که به شکل امروز در قاره‌های مختلف قرار گرفته‌اند، شباهت‌های زمین‌شناسی با یکدیگر دارند که شاهدی بر پیوستگی قاره‌ها در گذشته به شمار می‌رود. کشف فسیل گیاهان و جانورانی که زیستگاه اصلی آنها در آب است، مثلا در مناطق مرکزی ایران نشان از آن دارد که این مناطق روزگاری زیر آب و کناره‌های اقیانوس قرار گرفته بودند. فسیل گیاهان همسان که در قاره‌های مختلف پیدا شده است، گواه دیگری بر نحوه شکل‌گیری قاره‌ها کنار یکدیگر در گذشته زمین است.

سفر به آینده قاره‌ها

حاصل این داستان 5/4 میلیارد ساله، سیاره زیبایی است که اکنون حیات به شکلی که می‌شناسیم روی آن وجود دارد و به طور حتم در عمر کوتاه انسان سیاره‌ای با ویژگی‌های مشابه پیدا نخواهد شد. قاره‌ها هنوز هم در حال جابه‌جایی هستند؛ برای مثال قاره استرالیا به آرامی به طرف آسیا در حرکت و قسمت‌هایی از شرق آفریقا در حال فاصله گرفتن از بخش‌های دیگر این قاره است. در میلیون‌ها سال آینده پهنه آبی به نام اقیانوس اطلس وجود نخواهد داشت، صفحه‌های آفریقا و آمریکای شمالی به یکدیگر برخورد می‌کنند، در حالی که آمریکای جنوبی به جنوبگان نزدیک‌تر می‌شود. استرالیا به جنوب شرقی آسیا و چین می‌رسد و در نهایت اروپا به شمالگان نزدیک‌تر می‌شود تا بیش از هر زمان دیگر اقلیمی سردسیر پیدا کند.

سپیده شعرباف